سبک معماری پارتی، خصوصیات و بناهای معروف آن

 Vote: 11 person
سبک معماری پارتی ایران

معماری پارتی (معماری اشکانیان) یکی از سبک‌های فاخر معماری ایران و دومین سبک اصلی معماری کشور ماست که در زمان اشکانیان و قبل از ورود اسلام به ایران شکل گرفت. تاریخچه سبک پارتی به دورۀ اشکانیان بر می‌گردد و نامگذاری این سبک نیز بر اساس قوم آن‌ها یعنی پارت‌ها، معماری پارتی نهاده شد. یکی از خصوصیات شیوۀ پارتی، در نظر گرفتن ارتفاع زیاد برای بناهایی است که در آن دوره ساخته می‌شد. ارگ نسا در خراسان، معبد آناهیتا در کرمانشاه و کاخ قلعه دختر در استان فارس، از بناها و آثار معماری اشکانیان در ایران است. یکی از تفاوت های معماری پارتی و پارسی در استفاده از نوع مصالح است. در سبک پارتی تا حد امکان سعی بر آن بوده است تا از مصالح بومی و محلی در ساخت بناها استفاده شود. اما در معماری پارسی سعی بر این بوده تا از مرغوب‌ترین مصالح در ساخت بناها استفاده شود.

سبک معماری پارتی چیست؟

یکی از سبک‌های فاخر و سنتی ایرانی، سبک معماری پارتی است که پیدایش آن به قبل از حمله اعراب و ورود اسلام بازمی‌گردد. این شیوه معماری را دومین سبک ایرانی می‌دانند که در میان شش سبک اصلی معماری کشور ما، جایگاه ویژه‌ای دارد. از آنجا که شیوه پارتی در زمان حکومت اشکانیان ایجاد و برای ساخت بناهای مختلف مورد استفاده قرار گرفت، با نام قوم آن‌ها یعنی پارت‌ها شناخته می‌شود. بناهای زیادی با استفاده از این شیوه در سرزمین ایران آن زمان ساخته شده‌اند که برخی از آن‌ها اکنون داخل مرزهای کشور ما و برخی دیگر در خارج از این مرزها قرار دارند.

از ویژگی‌های مهم این سبک می‌توان به استفاده از فن ساخت طاقی اشاره کرد. به عبارت دیگر، اشکانیان برای ساخت بناهای خود بیشتر از معماری دوره مادها و ایلامیان بهره گرفته‌اند تا این که بخواهند از روش‌های هخامنشی و یونانی استفاده کنند. یکی از دلایل اصلی این امر را هم با توجه به پژوهش‌ها، می‌توان کمبود سنگ و چوب دانست. همچنین مصالح مورد استفاده در معماری پارتی تا حد زیادی بوم آورد بوده اند. تنوع در ظاهر و کاربرد ساختمان‌ها و در نظر گرفتن ارتفاع زیاد برای شکوه هر چه بیشتر بناها، از دیگر مشخصه‌های بارز این سبک به شمار می‌آیند.

 

سبک معماری پارتی چیست؟

تاریخچه معماری پارتی در ایران

این سبک باشکوه در معماری کشور ما، همزمان با آغاز حکومت اشکانیان که از قوم پارت و نژاد آریایی بودند، ایجاد شد. اگرچه در دوره‌های قبل بخصوص در زمان هخامنشیان هم شاهد معماری و آثار بی‌نظیری در این زمینه هستیم، اما با حمله اسکندر مقدونی، تلاش زیادی شد تا روش‌ها، آداب و فرهنگ و رسوم ایرانی کم‌رنگ شده و فرهنگ یونانی جای آن را در کشور ما بگیرد. از جمله این موارد می‌توان به ساخت بناهای مختلف در ایران با استفاده از سبک‌های یونانی و ویران کردن بناهای ایرانی دوران هخامنشیان اشاره کرد.

با این حال، پس از آنکه اشکانیان با فرماندهی اشک آخرین جانشینان اسکندر مقدونی را شکست دادند، سبک‌های معماری آن‌ها هم همزمان با حکومت‌شان به صورت کامل برچیده شد. این نژاد ایرانی دوباره فرهنگ و رسوم آریایی را در کشور زنده کرده و سبک جدیدی به نام معماری پارتی را به وجود آورد. با توجه به نام حکومتی که قوم پارتی تشکیل داده بود، این شیوه با نام معماری اشکانیان هم شناخته می‌شود.

با وجود این که پیدایش سبک پارتی به عنوان دومین سبک سنتی در معماری ایران با شروع حکومت اشکانیان آغاز شد، اما در چندین دوره پس از این حکومت هم برای ساخت بناهایی فاخر و باشکوه مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله مهمترین دوره‌های استفاده از این سبک معماری ایرانی طیّ ادوار و حکومت‌های زیر است:

  • دوران حکومت اشکانیان.
  • زمان حکومت ساسانیان قبل از پیدایش اسلام و صدر اسلام.
  • دو قرن اول بعد از ورود اسلام.
  • تا حدودی در قرون سوم و چهارم هجری.

سبک پارتی الهام‌بخش سبک‌های معماری بعدی ایران از جمله سبک رازی و سبک خراسانی شد.

خصوصیات و مشخصه های معماری پارتی

سبک معماری اشکانیان در معماری ایرانی، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که نسبت به دوره‌های قبل از خود تفاوت زیادی دارد. در واقع، اشکانیان تا حد امکان از شیوه‌ها و الگوهایی که در سبک‌های معماری دوره هخامنشیان و یونانیان به کار گرفته می‌شد، استفاده نکرده‌اند. بلکه تا حد زیادی از روش‌های معماری در زمان مادها و ایلامیان برای ساخت بناهای خاود الهام گرفته‌اند. البته ذکر این نکته هم الزامی است که برخی از ویژگی‌های معماری پارتی همچون استفاده از طاق، قوس و گنبد منحصر به فرد بود و بر اساس گزارش کارشناسان، در این دوره ابداع شده‌اند.

شرایط گوناگونی در شکل گرفتن ویژگی‌های معماری اشکانیان دخیل بوده‌ است. از  مهمترین آن‌ها می‌توان به شرایط بومی، اقتصادی، سیاسی و محیطی کشور در آن زمان اشاره کرد. برخی از مهمترین خصوصیات سبک پارتی عبارتند از:

  1. به کارگیری مصالح بوم آورد و محلی.
  2. استفاده از گنبد.
  3. ساخت طاق و قوس.
  4. به کارگیری ملات مخصوص گیرچارو.
  5. استفاده از ملات ساروج یا شاروکه.
  6. تنوع بالا در طرح ساختمان‌ها.
  7. ساخت بناهای مرتفع و با شکوه.
  8. جفت و پدجفت در بناها.
  9. تزئینات گچبری ساختمان‌ها.

1- به کارگیری مصالح بوم آورد و محلی

با بررسی بناهایی که به سبک معماری پارتی ساخته شده‌اند، متوجه می‌شویم که تا حد امکان از مصالح بوم‌ آورد و در دسترس استفاده گردیده است. در واقع، یکی از مهمترین دلایل عدم تمایل اشکانیان به تقلید از سبک یونانی را هم می‌توان همین موضوع عنوان کرد. چرا که یونانیان برای ساخت بناهای خود عمدتا از سنگ‌های مرغوب و بدون رگه استفاده می‌کردند و این مصالح در محیط جغرافیایی کشور ما در دسترس نبود. به همین خاطر، به جای آن از مصالح موجود مانند سنگ لاشه و خشت خام یا پخته برای ساخت بناها استفاده گردیده است.

2- ابداع گنبد و اجرای آن از خصوصیات معماری پارتی

تا قبل روی کار آمدن شیوه معماری اشکانیان، در سقف ساختمان‌ها عمدتاً از تیرهای افقی استفاده می‌شد. اما معماران پارتی دست به ابداع جدیدی زده و برای اولین بار در دنیا، از گنبد برای پوشاندن سقف بناهای خود استفاده کردند.

3- ساخت طاق و قوس

از دیگر نوآوری‌های این شیوه معماری می‌توان به استفاده از طاق و قوس برای پوشش دادن دهانه‌های بزرگ اشاره کرد. به این ترتیب، دیگر برای پوشش دادن دهانه‌های این چنین در ایوان و بخش‌های مختلف ساختمان‌ها، نیازی به تیر و ستون وجود نداشت.

4- به کارگیری ملات مخصوص گیرچارو

برای اتصال هر چه محکم‌تر بخش‌های مختلف ساختمان در معماری پارتی، از ملاتی مخصوص به نام «گیرچارو»‌ استفاده می‌شده است. این ملات خود از ترکیب مواد مختلفی از جمله خاک رس شسته و آسیاب شده، شیر آهک، گچ نیم کوب و نیم پخته، شکر سنگ، نوعی ماسه ریز به نام گاورس، شیره خرما یا انگور و پشم بز یا شتر ایجاد می‌گردید.

5- استفاده از ملات ساروج یا شاروکه

این نوع ملات هم از ترکیبات خاک رس، شیر آهک و خاکستر ایجاد و بیشتر برای بناهای آبی به کار گرفته شده است.

6- تنوع بالا در طرح ساختمان‌ها

یکی از برجسته‌ترین مشخصه‌های معماری پارتی، تنوع بالای طراحی ساختمان‌ها بوده است. به‌ گونه‌ای که طرح هر بنا با دیگری فرق داشته و این دقیق برعکس معماری یونانی است که در آن طرح بیشتر ساخمان‌ها با هم مشابه بود.

7- ساخت بناهای مرتفع و با شکوه

از دیگر ویژگی‌های بناهای ساخته شده با سبک پارتی می‌توان به ارتفاع بلند بناهایی مانند کاخ، ایوان و معابد اشاره کرد. ایجاد این ارتفاع که شکوه و عظمت ساختمان‌ها را نشان می‌داد، به دلیل استفاده از طاق و گنبد چندان دشوار نبود.

8- جفت و پد جفت در بناها

جفت سازی که از سبک هخامنشی به شیوه معماری پارتی راه یافته بود، به معنی قرینگی است. قرینگی بیشتر برای مکان‌های مذهبی و کاخ‌های پذیرایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. پد جفت نیز به معنی عدم قرینگی است. پد جفت عمدتاً در کاخ‌ها و ساختمان‌های مسکونی به کار گرفته می‌شد تا این گونه تنوع و جذابیت طرح‌‌شان را بیشتر کند.

9- تزئینات ساختمان‌ها

در دوره حکومت پارت‌ها، بناها با استفاده از گچبُری با خطوط شکسته و خمیده تزئین می‌شد. همچنین نمای ساختمان‌ها با استفاده از کنگره‌ها و کوردرها به جذابیت ویژه‌ای به خود می‌گرفت.

گنبد و قوس، ابداع معماری پارتی ایران

با اینکه تمام ویژگی‌های معماری پارتی اهمیت خاص خود را دارند، یکی از آن‌ها بیشتر جلب توجه می‌کند. آن هم استفاده از قوس، گنبد و طاق برای اولین بار در ساخت بناها است. اختراع گنبد در این دوره معماری را می‌توان بزرگ‌ترین تحول در معماری قبل از اسلام ایران دانست. البته توجه داشته باشید که به کارگیری قوس در معماری ایرانی سابقه‌ای بسیار طولانی داشته است. برای مثال، در گنبد زیرین معبد چغازنبیل، انواع مختلف قوس از جمله جناغی و کلیل قابل مشاهده می‌باشد. با این که معبد چغا حدود ۴ هزار سال قبل در زمان حکومت ایلامیان ساخته شده است.

با این حال، اشکانیان به این نکات مهم در هنر ساکنان قدیم ایران توجه کرده و با ارتقای آن، سازه‌های بسیاری باشکوهی را ایجاد نمودند. البته گنبد را می‌توان ابداع معماری اشکانیان دانست. زیرا قبل از آن به احتمال بسیار زیاد در بناهای دیگری مورد استفاده قرار نگرفته و آثاری از این اتفاق وجود ندارد. گنبدهای دوره پارتی عمدتا بر روی پلان‌های چهار گوش یا مربع سوار می‌شدند. برای انطباق پلان دایره‌ای با مربع نیز از سیستم شکنج یا گوشوار استفاده گردیده است.

از مزایای مهم طاق، قوس و گنبد در سبک معماری پارتی، امکان پوشش دادن دهانه‌های بزرگ بدون نیاز به ستون یا تیرهای اوفقی بود. این مزیت فوق العاده، با مصالح در دسترس در زمان اشکانیان که عمدتا خشت و گل بود، سازگاری می‌کرد. به همین خاطر هم معماران پارتی با وجود جذابیت روش‌های معماری یونانی یا هخامنشی، دنبال آن نرفته و شیوه خود را انتخاب کردند. به هر حال، چیزی که در این رابطه اهمیت دارد، ارمغان بخشی جدید به نام گنبد در معماری بود. بخشی که با توسعه و تنوع، در سبک‌های بعدی معماری ایران و دنیا به وفور از آن استفاده شد؛ مثل سبک آذری و معماری اسلامی.

 

تفاوت معماری پارتی و پارسی

معماری پارتی و پارسی دو شیوه ارزشمند در هنر معماری ایرانی هستند که به عنوان اولین سبک‌های معماری ایران شناخته می‌شوند. با این حال، در بسیاری از ویژگی‌ها با هم تفاوت دارند. این تفاوت‌ها هم عمدتا از شرایط سیاسی، اقتصادی و محیطی کشور ناشی می‌شوند. برخی از تفاوت‌های اصلی سبک معماری پارسی و پارتی به شرح ذیل است.

  • در معماری پارسی برای ساخت بناهای مختلف به خصوص کاخ‌ها، از سنگ‌های تراشیده و مرتب و مصالح مرغوب استفاده می‌شد. این در حالی است که برای ساخت اکثر بناها در معماری اشکانیان خشت خام و پخته به کار گرفته شده است.
  • در سبک پارسی، سعی در پیدا کردن مرغوب‌ترین مصالح وجود داشته و در صورت نیاز، این مصالح را از هر جایی که میسر بوده است، تهیه می‌کردند. برعکس، در سبک اشکانیان حدأکثر تلاش برای استفاده از مصالح بوم آورد و محلی صورت گرفته است.
  • در معماری پارسی استفاده از ستون بسیار رایج بوده و سقف چوبی بر روی آن قرار می‌گرفته است. اما در معماری پارتی تا حد امکان از طاق، قوس و گنبد برای پوشش سقف‌ها استفاده می‌شد تا دیگر نیازی به ستون‌های زیاد در بنا نباشد.
  • در بناهای پارسی عمدتا از سایبان و آفتابگیر برای بناهای مختلف استفاده می‌شد. در حالی که در ساختمان‌های سبک پارتی توجه زیادی به این موضوع نمی‌شود.
تفاوت معماری پارتی و پارسی

آثار معماری پارتی

شیوه معماری اشکانیان برای مدت زیادی به عنوان سبکی محبوب برای ساخت بناها و ساختمان‌های ایران استفاده می‌شد. این بازه از زمان کنار رفتن آخرین بازماندگان یونانی از قدرت آغاز، در زمان حکومت ساسانیان تداوم یافته و حتی تا قرن ۳ و ۴ هجری هم به کار گرفته می‌شود. به همین خاطر، بناهای فراوانی با این سبک در سراسر مرزهای ایران آن زمان ایجاد شدند که البته بیشتر ساختمان‌های به جا مانده، خارج از مرزهای کنونی ایران قرار دارند. از جمله معروف‌ترین بناهای به جامانده از سبک معماری پارتی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

  1. ارگ نسا (پارتانیسا)
  2. معبد آناهیتا
  3. طاق گرا (طاق شیرین)
  4. کاخ الحضرا
  5. آتشکده بازه هور
  6. کاخ قلعه دختر
  7. کوه خواجه
  8. تخت سلیمان
  9. کاخ کسری (ایوان مدائن)

آثار و بناهای معروف معماری پارتی؛ کاخ آناهیتا

 

1- ارگ نسا

نسا یا پارتانیسا اولین محل سکونت قوم پارتی است که تا کنون شناسایی گردیده است. ارگ نسا از جمله شهرهای باستانی ایران در خراسان به شمار می‌آيد که در حال حاضر در مرز ترکمنستان قرار گرفته است. به طور دقیق، نسا میان شهرهای عشق آباد پایتخت ترکمنستان و شهر قوچان ایران قرار دارد. این مکان یکی از آثار مهم به جامانده از معماری پارتی است که از بخش‌های مختلفی هم تشکیل می‌شود. روس‌ها طی کاوش‌های خود، تعداد زیادی بنای عمومی از جمله یک کاخ معرف به خانه مربع و چند معبد کشف کرده‌اند.

پارتانیسا در خراسان، اولین سکونت‌گاه قوم پارت پس از ورود آریایی‌ها به ایران محسوب می‌شود. از این رو، در دوران حکومتِ بیش از ۵۰۰ ساله اشکانیان، نیسا همواره یکی از مهمترین شهرهای ایران به شمار می‌آمد. حتی گفته می‌شود نیسا اولین جایی است که اشک اول آن را به عنوان مرکز فرمانروایی خود انتخاب کرده و بسیاری از پادشاهان این سلسله در همین شهر دفن شده‌اند. به هر حال، علاقه‌مندان به مشاهده هنر معماری اشکانیان، می‌توانند با سفر به ترکمنستان از ارگ نیسا دیدن کنند.

2- معبد آناهیتا از بناهای معماری پارتی در ایران

یکی دیگر از آثار معماری به سبک پارتی که هنوز هم باپرجا است، معبد آناهیتاست. این معبد در شهر کنگاور استان کرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون واقع شده است. در واقع، شهر کنگاور هم نزدیک به مرز شهرهای کرمانشاه و همدان کنونی قرار دارد. اصل بنای این معبد با استفاده از شیوه معماری پارتی و در زمان اشکانیان ساخته شده است. با این حال، در زمان ساسانیان هم مورد مرمت قرار گرفته و نوسازی شده است.

بنای معبد آناهیتا از بزرگ‌‌ترین سازه‌های سنگی ایران به شمار می‌آید. به گونه‌ای که پس از تخت جمشید در رده دوم قرار می‌گیرد. ساختار کلی معبد آناهیتا تا حد زیادی به تخت جمشید شباهت دارد. برای مثال، بر فراز این معبد ردیفی از ستون‌های سنگی قرار دارد که ستون‌ها همه از سنگ تراش بوده و روی آن‌ها هم با سنگ لاشه کار شده است. آناهیتا به معنای ایزد آب، فراوانی، باروری و زیبایی است و مردم ایران باستان احترام خاصی برای آن قائل بودند.

3- طاق گرا (طاق شیرین)

این طاق یکی از آثاری است که باستان شناسان بر سر زمان ساخت آن اختلاف دارند. برخی آن را مربوط به دوره اشکانی و شیوه معماری پارتی دانسته و برخی دیگر هم معتقدند این سازه در زمان ساسانیان ساخته شده است. به هر حال، مکان فعلی این بنا میان شهرهای کرمانشاه و سرپل ذهاب قرار دارد. در کنار این طاق که به طاق گرا یا طاق شیرین معروف است، یک راه سنگفرش باستانی قرار دارد. این راه ارتباط بین فلات ایران و بین النهرین را برقرار می‌کرده است. به همین خاطر، این سازه را به عنوان یک ایستگاه مرزی شناسایی کرده اند. فضای این طاق مکعب مستطیل شکل بوده و ارتفاع آن از سطح زمین به بیش از ۷ متر می‌رسد.

4- کاخ الحضرا

هترا یا الحضرا نام شهری است که اکنون در استان نینوا عراق واقع شده است. این شهر در زمان باستان، تا حد زیادی به پایتخت آشوریان یعنی آشور نزدیک بوده است. یکی از بناهای زیبای ساخته شده به روش اشکانیان یعنی کاخ الحضرا در این شهر واقع شده است. با توجه به این که شهر هتر یا الحضرا در نزدیکی مرز حکومت‌های اشکانی، یونان و روم قرار داشته است، می‌توان نشانه های از هر سه تمدن در این شهر مشاهده کرد. به گونه‌ای که بیشتر بناهای آن به صورت کاملا سنگی ساخته شده‌اند.

در زمان اشکانیان، الحضرا شهری تحت حمایت این حکومت بوده و پیوسته آن را تقویت می‌کرد. با این حال، حکومتی تقریبا مستقل داشته و اکثر ساکنان این شهر عرب بوده و با زبان عربی یا آرامی صحبت می‌کردند. رومیان نیز توانستند چندین بار شهر الحضرا را تسخیر کنند. در زمان حاکمیت رومیان، بناهای رومی را آن شهر ساخته شد. با همۀ این‌ها، کاخ الحضرا از جمله بناهای سبک معماری پارتی است که در زمان تسلط ایرانیان بر این شهر ایجاد شده است. ذکر این نکته الزامی است که گروه تروریستی داعش در سال ۱۳۹۴، این شهر باستانی و بسیاری از آثار دیگر موجود در آن را به صورت کامل ویران کرد.

5- آتشکده بازه هور

یکی دیگر از سازه‌های ایجاد شده به سبک پارتی، چهار طاقی بازه هور در میان شهرهای تربت حیدریه و نیشابور کنونی است که البته برخی نظریه ها هم ساخت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهند. با این حال، استفاده از گنبد سنگی بر روی این چهار طاقی یکی از دلایل اصلی ساخت آن در زمان اشکانیان آن هم در خراسان محل سکونت اصلی پارت‌ها است. این بنا بر روی یک تپه واقع شده و دارای سه ورودی است. برخی از باستان شناسان سقف گنبدی آن را یکی از قدیمی ترین گنبدهای دنیا می‌دانند.


لطفا به این مطلب امتیاز دهید و ما را در بهینه کردن مطالب یاری نمایید.
one star rate
%45
two star rate
%0
three star rate
%0
four star rate
%0
five star rate
%54
 میانگین رای: 11 نفر

نظرات ( 0 )


ارسال پیام