شیوه آذری یکی از برترین سبک های معماری در ایران است که بناهای متعددی بر اساس آن ساخته شده است. بیشتر این ساختمان‌ها در کنار شکوه و عظمتی که دارند، از تزئینات چشم‌نوازی هم برخوردارند. بسته به این که بناهای سبک آذری در دوره اول یا دوم این شیوه معماری ایجاد شده باشند، تزئينات‌شان تا حدودی با هم فرق دارد. در این بخش، برخی از مهمترین بناهای ایجاد شده به این سبک معرفی و به اختصار توضیح داده شده است.
- گنبد سلطانیه
- مسجد علیشاه تبریز
- بقعه شیخ صفیه الدین
- حرم امام رضا (ع)
- مسجد گوهر شاد
- مسجد جامع یزد
- مسجد کبود تبریز
- مسجد و میدان امیر چخماق یزد
- گور امیر تیمور
- آستانه شاه نعمت الله ولی
- مدرسه غیاثیه خرگرد
1- گنبد سلطانیه
این بنا یکی از باشکوه‌ترین ساختمان‌های ایجاد شده در شیوه آذری و حتی کل معماری ایران به شمار می‌آید. گنبد سلطانیه در شهری به همین نام و حدود ۴۰ کیلومتری شهر زنجان واقع شده و نقطه عطفی در فن معماری ایرانی است. ساخت این بنا در زمان حکومت الجایتو یا سلطان محمد خدابنده انجام و حدود ۹ سال (۷۰۴ تا ۷۱۳ هجری) به طول انجامیده است. قطر دهانه گنبد حدود ۲۵ و نیم متر و ارتفاع آن ۵۳ متر می‌باشد که بسیار فوق العاده است. بنا از نظر هندسی دارای هشت ضلع می‌باشد که طول هر ضلع آن ۱۷ متر است.
گنبد سلطانیه به شکل دو پوسته پیوسته ساخته شده و بزرگ‌ترین گنبد ساخته شده به این سبک در ایران است. به قوس این گنبد، چماخه و خود آن سبویی گفته می‌شود. گنبد در این بنای فاخر سبک آذری بر روی دنده‌های باربر قرار گرفته و از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ جهت تزئین آن استفاده شده است. تعادل، نسبت‌های هماهنگ و به کارگیری ترکیب رنگ‌ها با ورقه طلا از ویژگی‌های تزئنات داخلی این بنا محسوب می‌شوند. به طور کلی، گنبد سلطانیه را می‌توان یکی از شاهکارهای معماری آذری و ایرانی دانست.
2- مسجد علیشاه تبریز
این مسجد سال ۷۲۲ هجری قمری به دستور علیشاه گیلانی در شهر تبریز ساخته شد. حیاط و ایوان مسجد علیشاه بسیار گسترده بوده و از این نظر در میان مساجد اسلامی کم نظیر است. دهانه ایوان این مسجد حدود ۳۰ بوده که به دلیل اشتباهاتی در نیارش فرو ریخته است. با توجه به وسعت این مجموعه ایجاد شده به سبک آذری، در دوره‌های مختلف از آن استفاده‌های گوناگونی صورت می‌گرفته است. برای مثال، در زمان قاجار از این مسجد به عنوان انبار غلات و مهمات استفاده می‌شد. به همین خاطر، حصاری دور آن کشیدند که باعث شد این بنا را با نام ارگ علیشاه هم بشناسند.
این مسجد از بخش های مختلفی تشکیل شده که شامل میانسرایی بزرگ، مدرسه، مناره، برج، سه درگاه ورودی و ساختمان‌هایی دیگر بوده است. البته در حال حاضر فقط دیواره جنوبی برج پابرجا مانده و اکثر بخش‌های آن در گذر زمان تخریب شده‌اند. بدنه مسجد علیشاه به شکل یکپارچه و با روش راسته کاری آجر کاری شده است. پلان اصلی آن هم به شکل ایوان و طاق‌بند می‌باشد. اسکلت آجری این بنا هم به شکل شناژ تخته‌ای بوده که با روش صندوقه چینی وزن آن را کاهش داده‌اند.
3- بقعه شیخ صفی الدین
یکی دیگر از آثار بسیار زیبای سبک آذری، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که در قرن هشتم هجری ایجاد شده‌اند. این مجموعه دارای چهار گنبد شامل گنبد الله الله، گنبد شاه اسماعیل، گنبد حرم خانه و گنبد چینی است. آرمگاه شیخ صفی‌الدین در گنبد الله الله و آرمگاه شاه اسماعیل اول هم در گنبد شاه اسماعیل این بقعه قرار گرفته اند. مسجد جنت سرا، تالار دارالحفاظ، دارالحدیث، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه و حیاط باغ برخی دیگر از مکان‌هایی هستند که در محوطه این مجموعه واقع شده‌اند. در ادامه دوران صفویه هم به دلیلی احترامی که به شیخ صفی قائل بودند، بخش‌های دیگر مانند مقبره‌‌ی شاهزادگان، ایوان بزرگ، مقبره‌‌ی مادر شاه طهماسب، قندیلخانه، نانواخانه و نقاره خانه به این مجموعه افزوده شد.
مهمترین بخش این مجموعه ساخته شده به سبک آذری، گنبد الله الله است که بر روی آرمگاه شیخ صفی الدین قرار گرفته است. دلیل نام گذاری این گنبد هم، نگارش نام خدا بر گرداگرد آن می‌باشد. پلان این آرامگاه از داخل به صورت هشت ضلعی منظم و از بیرون به صورت استوانه‌ای است. یکی دیگر از قسمت‌های برجسته این بقعه مربوط به عمارت چینی خانه است که در زمان شاه عباس به مجموعه اضافه می‌شود. فضای داخلی چینی خانه که با روش تنک بری تزئین گردیده، بعدها به عنوان الگوی کاخ عالی قاپو در نقش جهان مورد استفاده قرار گرفته است.
4- حرم امام رضا (ع) از بناهای سبک آذری
قدیمی‌ترین بخش حرم امام رضا (ع) با معماری سبک آذری ساخته شده است. این بخش، ساختمانی چهار گوشه است که دو پهلوی آن نزدیک به ۱۰ متر است. مسجد گوهرشاد در بخش جنوب غربی و صحن عتیق در شمال شرقی این بخش قدیمی قرار دارد. بنای حال حاضر حرم امام، قبل از شهادت ایشان به عنوان مدفن هارون الرشید و به دستور مامون ساخته شده و با نام بقعه هارونیه شهرت یافت. اما پس از شهادت امام رضا و دفن ایشان در این حرم، طی حکومت‌های مختلف از جمله سامانیان، دیلمیان و غزنویان بارها مورد مرمت قرار گرفت و تزئیناتی به آن افزوده شد. ساخت گنبد در حرم برای اولین بار در دره سلجوقیان انجام گرفت و با کاشی‌کاری، آینه‌کاری و مقرنس‌های زیبا تزئین شد.
5- مسجد گوهر شاد
مسجد گوهرشاد از جمله بناهای مربوط به دوره دوم سبک معماری آذری است. این دوره که از زمان حکومت تیموریان آغاز گردید، با تحولات زیادی همراه بود؛ بخصوص در تزئینات بناها و استفاده از کاشی کاری. این مسجد توسط استاد قوم الدین شیرازی ساخته شده است. دستور ساخت آن را گوهرشاد همسر شاهرخ صادر کرد. زمان ساخت این بنا را بین سال های ۸۰۸ تا ۸۲۱ هجری قمری می‌دانند. مسجد گوهرشاد دارای میانسرای چهار ایوانی بوده که یکی از ایوان‌های آن طاق آهنگ داشته است. گنبد این مسجد به صورت دو پوسته و تمام گسسته ایجاد شده و مناره‌های آن ضخیم و برج مانند هستند. ارتفاع گنبد ۴۱ متر و ارتفاع هر یک از مناره ها هم ۴۳ متر می‌باشد.
6- مسجد جامع یزد
این بنا از جمله مساجد تک ایوانی است که گنبدی دو پوسته دارد. ساخت این مسجد در طول ۱۰۰ سال انجام گرفته است و حتی در دوره های بعد تا زمان قاجار هم نسبت به تکمیل آن اقدام شده است. بنای گنبدخانه و بخش پیرامون آن زیباترین قسمت‌های مسجد را تشکیل می‌دهند. این بخش در زمان ایلخانان ساخته شد. سر در رفیع و بلند این مسجد جامع یزد هم در زمان شاهرخ و حکومت تیموریان ایجاد شد. نمای بلند ایوان مسجد را هم مجموعه‌ای تزئینات کاشی معرق، نقش‌های اسلیمی و گیاهی و گره چینی پوشش می‌دهد.