از شیوه معماری رازی در دوران چندین حکومت بزرگ، گزینه اول برای ساخت و ساز بود. از این رو، بناهای متعددی از این سبک به جا مانده است؛ اگر چه بسیاری از آنها در دوران حمله مغول آسیب دیده و از بین رفتند. از جمله مهمترین بناهای ساخته شده به سبک رازی از نظر کاربری، میتوان به کاروانسراها، مسجدها، مدرسهها، آرامگاهها و برجها اشاره نمود. تعدادی از بناهای ساخته شده به این شیوه معماری که هنوز پابرجا هستند، در ادامه نامبرده و بررسی شده است.
- آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
- گنبد قابوس
- آرامگاه ارسلان جاذب
- بقعه دوازده امام یزد
- مسجد جامع اردستان
- برج های خرقان قزوین
- رباط شرف
- مسجد جامع کبیر قزوین
- مقبره خواجه اتابک
1- آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
این بنا در سال ۲۹۵ هجری قمری ساخته شده که از نظر زمانی مربوط به دوره استفاده از سبک خراسانی است. اما از آن جایی که در انتهای دوران هر سبک، ویژگیهای سبک جدید در آن نمود پیدا میکنند، بسیاری از ویژگیهای این بنا مربوط به شیوه معماری رازی هستند. آرامگاه امیر اسماعیل سامانی را میتوان شروع ساخت مقبره پس از اسلام دانست. زیرا پس از ورود اسلام دیگر ساخت مقبره برای شاهان یا اشخاص بزرگ جامعه انجام نمیگرفت.
گنبدی که بر روی این بنا قرار گرفته از نوع یک پوسته و تاری شکل است که تا حد زیادی مشابه با شیوه گنبدسازی در معماری ساسانیان و اشکانیان میباشد. نمای بیرونی بنا هم به شکل حصیری آجرکاری شده که نقش مهمی در افزایش زیبایی آن دارد. برای استحکام بیشتر بنا هم ابتدا پلان مربعی شکل به هشت ضلعی تبدیل گردیده و سپس طاق دایرهای بر روی آن سوار شده است. همچنین از سه قوس تقویت کننده در آن استفاده شده که فشار را از گنبد به دیواره های منتقل میکنند.
2- گنبد قابوس
این بنا که یکی از بهترین برج مقبرهای ساخته شده به سبک رازی میباشد، در اوایل قرن چهارم هجری در شهر گنبد کاووس در استان گلستان ایجاد شده است. این گنبد مدفن بانی آن یعنی قابوسبن وشمگیر از آل زیار است. پای بست گنبد قابوس بر روی تپه های خاکی قرار گرفته و اکنون با این که بیش از هزار سال از ساخت آن میگذرد، هنوز با استحکام ایستاده و خود نمایی میکند.
شکل این برج از درون به حالت استوانهای بلند بوده که گنبدی بر روی آن قرار گرفته گرفته است. از بیرون هم این استوانه با ده پا پیل مضرس مثلثی پوشش داده شده است که ارتفاع هر کدام تا زیر گنبد حدود ۳۷ متر میباشد. نوع گنبد به کار گرفته شده در این برج هم به صورت دو پوسته است. گنبد درونی از خاک ساخته شده و به شکل نیم تخم مرغی و گنبد بیرونی به شکل مخروط است.
3- آرامگاه ارسلان جاذب
آرمگاه ارسلان جاذب دومین مقبره ساخته شده در ایران پس از ورود اسلام میباشد. این آرامگاه در قرن چهارم بنا شد. ارسلان جاذب از سرداران مسعود غزنوی و از دوست داران فردوسی بود. آرامگاه او در جنوب شهر مشهد و در نزدیکی راه تربت جام و نیشابور قرار دارد. نمای داخلی بنا با استفاده از آجر تزئین شده و کتیبههای دورتادور سقف گنبدی آن را پوشش داده است. گنبد آن هم از نوع دو پوسته بوده که بخش بیرونی با گذر زمان از بین رفته و تنها پوسته داخلی آن باقی مانده است.
4- بقعه دوازده امام یزد
بنای مذکور در دوره سلجوقیان و به سال ۴۲۹ هجری ساخته شده است. گنبد آن یک پوسته بوده و گوشه سازیهای زیر آن ترنبه پتکانه است. ساختار کلی بقعه دوازده امام از مصالح آجری بوده و بخش داخلی آن با استفاده از گچبُریهای ساده اسلیمی تزئین شده است. در داخل محراب این بقعه ساخته شده به سبک رازی هم سنگ مرمری وجود دارد که صلوات بر دوازده امام روی آن نقش بسته و مهمترین دلیل نامگذاری آن است.
5- مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان از جمله بناهای مهم کشور است که گنبد و ایوان آن به سبک معماری رازی ساخته شده است. این مجموعه بر روی یک بنای شبستانی که با آجرکاریهای دقیق و ظریفی تزئین شده، قرار گرفته است. ستونهای شبستان ابتدا مربع بوده و سپس به شکل هشتضلعی تبدیل شدند. قسمتهایی از این بنا به سبک معماری خراسانی ساخته شده و به طور کلی میتوان ساختار آن را ترکیبی از معماری خراسانی و رازی دانست. شکل گنبد این مسجد هم از نوع دو پوسته پیوسته است.
6- برج های خرقان قزوین
برجهای خرقان قزوین در واقع دو آرامگاه هستند که در فاصله حدود سی متری از یکدیگر ساخته شدهاند. یکی از برجها در سال ۴۶۰ و دیگری در سال ۴۸۶ هجری بنا شده است. حدود 26 سال فاصله در زمان ساخت این دو آرامگاه دارد. این بناهای ایجاد شده در دوره سلجوقیان، نمونههای زیبایی از سبک رازی در معماری ایرانی بوده و نقشه و تزئیناتی تقریباً مشابه دارند. ساختار بدنه هر دو مقبره هشت گوشته است که در هر گوش، یک پیلک قرار گرفته است. گنبدهای موجود بر این برجها هم از نوع دو پوسته هستند. حالتی که از ویژگیهای بارز سبک معماری رازی محسوب میشود.
7- رباط شرف از بناهای سبک رازی
بنای رباط شرف در نزدیکی شهر سرخس ساخته شده و مربوط به زمان سلجوقیان است. بانی ساخت این بنا را مادر سلطان سنجر سلجوقی میدانند که در اوایل قرن شش هجری، دستور ایجاد آن را داده است. رباط شرف دارای یک در ورودی و دو صحن است. هر یک از این دو صحن چهار ایوان به شکل صلیب دارند. در کنار اینها، رباط دارای سه مسجد و محراب است که همگی با کتیبههای گچی و گِلی تزئین شدهاند. در تزئین و ساخت این بنا از آجرهای متعددی استفاده شده و طرحهای گوناگون آجری پدید آمدهاند که بسیار چشمنواز هستند.