از شیوه معماری رازی در دوران چندین حکومت بزرگ، گزینه اول برای ساخت و ساز بود. از این رو، بناهای متعددی از این سبک به جا مانده است؛ اگر چه بسیاری از آنها در دوران حمله مغول آسیب دیده و از بین رفتند. از جمله مهمترین بناهای ساخته شده به سبک رازی از نظر کاربری، میتوان به کاروانسراها، مسجدها، مدرسهها، آرامگاهها و برجها اشاره نمود. تعدادی از بناهای ساخته شده به این شیوه معماری که هنوز پابرجا هستند، در ادامه نامبرده و بررسی شده است.
- آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
- گنبد قابوس
- آرامگاه ارسلان جاذب
- بقعه دوازده امام یزد
- مسجد جامع اردستان
- برج های خرقان قزوین
- رباط شرف
- مسجد جامع کبیر قزوین
- مقبره خواجه اتابک
1- آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
این بنا در سال ۲۹۵ هجری قمری ساخته شده که از نظر زمانی مربوط به دوره استفاده از سبک خراسانی است. اما از آن جایی که در انتهای دوران هر سبک، ویژگیهای سبک جدید در آن نمود پیدا میکنند، بسیاری از ویژگیهای این بنا مربوط به شیوه معماری رازی هستند. آرامگاه امیر اسماعیل سامانی را میتوان شروع ساخت مقبره پس از اسلام دانست. زیرا پس از ورود اسلام دیگر ساخت مقبره برای شاهان یا اشخاص بزرگ جامعه انجام نمیگرفت.
گنبدی که بر روی این بنا قرار گرفته از نوع یک پوسته و تاری شکل است که تا حد زیادی مشابه با شیوه گنبدسازی در معماری ساسانیان و اشکانیان میباشد. نمای بیرونی بنا هم به شکل حصیری آجرکاری شده که نقش مهمی در افزایش زیبایی آن دارد. برای استحکام بیشتر بنا هم ابتدا پلان مربعی شکل به هشت ضلعی تبدیل گردیده و سپس طاق دایرهای بر روی آن سوار شده است. همچنین از سه قوس تقویت کننده در آن استفاده شده که فشار را از گنبد به دیواره های منتقل میکنند.
2- گنبد قابوس
این بنا که یکی از بهترین برج مقبرهای ساخته شده به سبک رازی میباشد، در اوایل قرن چهارم هجری در شهر گنبد کاووس در استان گلستان ایجاد شده است. این گنبد مدفن بانی آن یعنی قابوسبن وشمگیر از آل زیار است. پای بست گنبد قابوس بر روی تپه های خاکی قرار گرفته و اکنون با این که بیش از هزار سال از ساخت آن میگذرد، هنوز با استحکام ایستاده و خود نمایی میکند.
شکل این برج از درون به حالت استوانهای بلند بوده که گنبدی بر روی آن قرار گرفته گرفته است. از بیرون هم این استوانه با ده پا پیل مضرس مثلثی پوشش داده شده است که ارتفاع هر کدام تا زیر گنبد حدود ۳۷ متر میباشد. نوع گنبد به کار گرفته شده در این برج هم به صورت دو پوسته است. گنبد درونی از خاک ساخته شده و به شکل نیم تخم مرغی و گنبد بیرونی به شکل مخروط است.
3- آرامگاه ارسلان جاذب
آرمگاه ارسلان جاذب دومین مقبره ساخته شده در ایران پس از ورود اسلام میباشد. این آرامگاه در قرن چهارم بنا شد. ارسلان جاذب از سرداران مسعود غزنوی و از دوست داران فردوسی بود. آرامگاه او در جنوب شهر مشهد و در نزدیکی راه تربت جام و نیشابور قرار دارد. نمای داخلی بنا با استفاده از آجر تزئین شده و کتیبههای دورتادور سقف گنبدی آن را پوشش داده است. گنبد آن هم از نوع دو پوسته بوده که بخش بیرونی با گذر زمان از بین رفته و تنها پوسته داخلی آن باقی مانده است.
