سبک معماری ساسانی، ویژگی ها، آثار و بناهای آن

هنر معماری به سبک ساسانی را می‌توان تکامل شیوه معماری پارتی و حتی استفاده از نکات و ویژگی‌های مثبت دوره‌های قبل‌تر از آن دانست. به عبارت دیگر، ساسانیان به یک باره شیوه معماری ساسانی را اختراع نکردند؛ بلکه آن‌ها برای ساخت بناهای مختلف مذهبی و مسکونی خود از همان سبک معماری پارتی بهره بردند. با این حال، در بسیاری از موارد اقدام به توسعه این سبک نموده و گاهی اوقات از جنبه‌های مثبت سبک پارسی یا معماری هخامنشیان، معماری روم و یونان و حتی قبل‌تر یعنی ایلامیان استفاده کردند.

ترکیب هنر معماری دوره‌های قبل ایران با پایه و زیربنای سبک پارتی، به ایجاد شیوه جدیدی در معماری ایران به نام معماری ساسانی منجر شد. حکومت ساسانیان نزدیک به چهار قرن طول کشید. شیوۀ معماری آن‌ها نه تنها طی این چهار قرن، بلکه در سال‌های پس از فروپاشی این حکومت و بعد از حمله اعراب هم الگوی اصلی معماران ایرانی بود. به گونه‌ای که ردپای هنر ساسانیان در سبک‌های معماری ایرانی پس از اسلام، کاملا مشهود می‌باشد. معماری درونگرا، ایوان، استفاده هنرمندانه از گنبد و طاق و به کارگیری مصالح بومی برخی از مهمترین ویژگی‌های معماری ساسانیان به شمار می‌آيند.

معماری ایرانی با شیوه‌های پارتی و ساسانی طوری به هم پیوند خورده‌ که تشخیص زمان شروع سبک ساسانی کار ساده‌ای نیست. اگر چه ساسانیان تغییراتی در الگوهای خود برای ساخت بناهای مختلف ایجاد کردند، اما پایه و اساس کار آن‌ها همان شیوه پارتی بوده است. از این رو، پاسخ به این سؤال که معماری ساسانی با ساخت چه بنایی آغاز شد، برای باستان شناسان کمی دشوار است. با این حال، بسیاری از آن‌ها کاخ اردشیر بابکان در شهر فیروزآباد استان فارس را اولین بنای ساخته شده با شیوه ساسانیان می‌دانند.

اردشیر بابکان در بحبوحه پیروزی بر آخرین پادشاه اشکانی یعنی اردوان پنجم، این بنای زیبا را در شهر باستانی گور ایجاد کرد. معماری این کاخ تا حد زیادی به شیوه پارتی شباهت دارد و برخی ویژگی‌های جدید در آن دیده می‌شود. اولین پادشاه ساسانی پس از پیروزی بر حکومت اشکانیان، نام شهر گور که این قلعه در آن قرار داشته را به «بروز» یا «پیروز» تغییر داد. در زمان حمله اعراب به فیروز تغییر نام داد و اکنون با نام فیروزآباد، یکی از اولین بناهای سبک ساسانیان را در خود جای داده است.

ساسانیان در ادامه ساختمان‌ها و بناهای متعددی در جاهای مختلف کشور ایجاد کردند که کاربردهای مذهبی، مسکونی و دفاعی داشته اند. البته با وجود بیش از ۴۰۰ سال حکومت ساسانی، تعداد بناهای به جامانده از این سبک معماری کمتر از حد انتظار است. مهمترین دلیل آن را هم می‌توان حمله اعراب و ویران کردن سازه‌های حکومت ساسانیان دانست. اما سبک معماری ساسانی با حمله اعراب به پایان نرسید و الگوی اصلی شیوه‌های معماری پس از اسلام قرار گرفت. در حال حاضر آثار باستانی متعددی از این دوره هنوز پا برجا است.

همانطور که قبلاً هم بیان شد، پایه و اساس سبک ساسانی در معماری ایران، تا حد زیادی شیوه پارتی است. از این رو، بسیاری از مشخصات و ویژگی‌های آن با هنر معماری اشکانیان شباهت دارد. اما ساسانیان بر حسب شرایط سیاسی، اقلیمی و اجتماعی روز جامعه ایران، ویژگی‌هایی دیگری هم به شیوه معماری خود افزودند. آن‌ها از نکات ظریف و قابل توجه سبک‌های پیشین همچون شیوه فارسی، ایلامی و روش معماری رومی‌ ها و یونانیان هم بهره گرفتند. در نتیجه، سبکی کاملا تکامل یافته و تا حد زیادی متفاوت با روش پارتی‌ها را در بناهای ساسانیان مشاهده می‌کنیم. در ادامه، ویژگی‌های مهم این شیوه معماری بیان شده است.

1. بهره‌گیری از گنبد و طاق.
2. معماری درونگرا.
3. استفاده از هنر دوره‌های قبل.
4. بکارگیری مصالح بومی.
5. استفاده از نیروی کار محلی.
6. تنوع در طرح‌ها.
7. جفت سازی و پد جفت سازی.
8. ایجاد شکوه با ارتفاع بلند ساختمان‌ها.
9. تبدیل فضای چهار گوشی به گرد در گنبدها.

در هنر معماری به سبک ساسانیان، تزئینات از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و با توجه به اهمیت بنا، از روش‌های مختلفی برای تزئین آن استفاده می‌شد. برای مثال، گاهی اوقات سطح دیوارها تنها گل اندود شده و برخی مواقع هم این کار با گچ انجام می‌گرفت. فاصله زمانی زیاد با دوران ساسانیان، باعث شده تا بسیاری از بناهای آن‌ها از بین رفته و مابقی هم طوری آسیب دیده باشند که امکان بررسی تزئینات بناها به سادگی فراهم نباشد. با این حال، برخی از مهمترین تزئینات معماری ساسانی که از کاوش بناهای موجود به دست آمده است، عباتند از:

1. گچ اندود و گچبری
2. وجود پیکره‌های گچی و چوبی
3. موزاییک کاری
4. نقاشی‌های دیواری

از جمله ویژگی‌های بارز معماری ساسانی، می‌توان به استفاده از گوشواره در بناهای مختلف اشاره کرد. با توجه به این که اکثر بناهای این دوران با گنبد پوشش داده می‌شدند، استفاده از چنین عنصری واقعا لازم بود. زیرا گوشواره امکان قرار دادن گنبد بر روی دیوارهای مربع شکل را فراهم می‌کرد. نحوه کارکرد گوشواره‌ها به این صورت است که شکل مربعی دیوارها را به هشت ضلعی تبدیل نموده و امکان قرارگیری گنبد دایره‌ای بر روی آن ساده‌تر می‌شد. البته امکان تبدیل مربع به ۱۶ و ۳۲ ضلعی هم توسط گوشواره‌ها وجود داشت. در بسیاری از سازه‌های این دوران بخصوص آتشکده‌ها می‌توانید این تکنیک را مشاهده نمایید.

در طول ۴۲۷ سال حکومت ساسانیان بر ایران، بناهای معتددی با سبک معماری ساسانی ایجاد شد که با گذشت بیش از ۱۰۰۰ سال، هنوز هم بسیاری از آن‌ها پابرجا هستند. اگر چه در  حالت عادی انتظار می‌رود بناهای به جامانده از این دوره باشکوه خیلی بیشتر باشد. اما ویرانی‌های سنگین حمله اعراب، بخش قابل توجهی از آثار این زمان را از بین برده است. در ادامه هم عوامل طبیعی مانند سیل و زلزله و عوامل انسانی همچون حمله مغول‌ها، موجب ویرانی بخش دیگری از این بناهای ارزشمند گردیده است.

با این حال، هنوز هم علاقه‌مندان به هنر معماری ساسانی و ایران باستان می‌توانند بناهای زیادی را در داخل مرزهای کنونی کشور یا حتی کشورهای همسایه مشاهده کنند که با این شیوه ساخته شده‌اند. تعدادی از مشهورترین و مهمترین آثار و بناهای به جامانده از شیوه معماری ساسانیان، عبارتند از:

1. طاق کسری (ایوان مدائن)
2. شهر بیشاپور
3. شهر گور
4. کاخ سروستان
5. پل دختر
6. پل شادروان
7. کاخ خسرو
8. گنبد جبلیه
9. قلعه کهنه

1- طاق کسری (ایوان مدائن)

بنای ایوان خسرو، طاق کسری یا ایوان مدائن، عظیم‌ترین بنای ساسانیان است و اوج هنر معماری آن‌ها را نشان می‌دهد. این سازه در شهر تیسفون ایجاد شده که هم پایتخت حکومت اشکانیان و هم پایتخت حکومت ساسانیان بوده است. تیسفون از نظر مکانی در محدوده ۳۰ کیلومتری شهر بغداد پایتخت عراق قرار دارد که به دلیل شرایط محیطی خاص، به عنوان پایتخت زمستانی شاهان ایرانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. نظرات گوناگونی در مورد سازنده این هنر سبک معماری ساسانی وجود دارد که اکثریت آن را به شاپور اول منتسب می‌کنند. به این ترتیب که ابتدا شاپور اول این بنا را ایجاد کرده و در ادامه خسرو انوشیروان عادل ترمیم آن را انجام داده است.

برخی مورخان هم ساخت این بنا را به دوران اشکانیان نسبت می‌دهند. با این حال، بیشتر شواهد حاکی از آن هستند که طاق کسری در زمان ساسانیان اما با بهره‌گیری از سبک معماری پارتی ساخته شده است. ایوان به کار رفته در این بنا با ارتفاع نزدیک به ۳۰ متر، پهنای ۴۳ متر و عرض ۲۵ متر یکی از شاهکارهای به کارگیری طاق و قوس در هنر معماری ساسانی به شمار می‌آید. بر برنه این طاق تصاویری از تصرف شهر انطاكیه توسط ساسانیان حک شده است که بسیار جذاب و چشم‌نواز هستند. طاق کسری سرانجام در سال ۶۳۷ میلادی به دست اعراب افتاد و غارت شد. به این ترتیب، روند تخریب باشکوه‌ترین و زیباترین بنای دوره ساسانیان آغاز شد.

2-شهر بیشاپور

این شهر در نزدیکی کازرون استان فارس قرار دارد و به تنهایی مجموعه ای از هنر معماری به سبک ساسانی محسوب می‌شود. فرمان ساخت این شهر را شاپور اول در سال ۲۶۶ میلادی پس از پیروزی بر والرین امپراطور روم داده و نام خود را بر آن گذاشته است. بر اساس شواهد، معماری با نام اپسای دبیر که اهل سوریه بوده، برای طراحی وساخت این شهر انتخاب شده است. بخش‌های مسکونی، کاخ‌ها، معابد و سنگ نوشته‌های موجود برای بر سینه کوه‌ها برخی از مهمترین آثار به جامانده از این شهر باستانی کشور هستند.

شهر بیشاپور آن زمان در کنار یکی از شاهراه‌های اصلی کشور یعنی راهی که تخت جمشید را به تیسفون متصل می‌کرد، واقع شده است. این شهر از نظر آب‌ و هوا بسیار مطلوب بوده و از نظر موقعیت استراتژیک هم جایگاه ویژه‌ای داشته است. به گونه‌ای که از یک طرف به کوه و از طرف دیگر به رودخانه محصور بوده است. اطراف آن را هم با خندق و بارو پوشش داده‌اند تا از نظر امنیتی به سطح فوق العاده‌ای برسد. هنوز هم ویرانه‌های به جامانده از این شهر در نزدیکی کازرون استان فارس، می‌تواند گوشه‌های از هنر معماری ساسانی را برای مشتاقان نمایش دهد. 

3- شهر گور

شهر گور یکی دیگر از سازه‌هایی است که توسط اردشیر بابکان اولین پادشاه ساسانیان بنا شده است. این شهر در نزدیکی فیروزآباد استان فارس واقع شده است. زمان ساخت شهر گور را اوایل قرن سوم میلادی، یعنی همزمان با آغاز امپراطوری ساسانیان می‌دانند. این شهر با طرحی ویژه و دایره‌ای شکل ساخته شده و قطر آن حدود ۲ کیلومتر است. انتخاب طرح دایره‌ای برای این شهر، به احتمال زیاد به دلیل مسائل امنیتی بوده است. شهر گور چهار دروازه اصلی داشت. همچنین دارای ساختمان‌های حکومتی و محل اقامت درباریان بود. در حال حاضر، فقط متروکه‌‌ای از این شهر در نزدیکی فیروزآباد باقی مانده است.

4- کاخ سروستان از بناهای معروف معماری ساسانی

بدون شک، یکی از برترین آثار به جامانده از هنر معماری ساسانیان را می‌توان کاخ سروستان دانست. این کاخ در نزدیکی شهر سروستان استان فارس واقع شده است. دلیل این برتری، استفاده از اکثر ویژگی‌های برجسته سبک ساسانی در ساختار این کاخ می‌باشد. زمان ساخت کاخ سروستان را به اواخر حکومت ساسانیان و زمان پادشاهی بهرام پنجم نسبت می‌دهند. به هر حال، چیزی که در این مورد اهمیت دارد، کار استادانه معماران ساسانی در ایجاد چنین بنای باشکوه و زیبایی است. ایوان اصلی کاخ که در بخش شرقی آن قرار گرفته است، مربع شکل و به ضلع ۱۳ متر ساخته شده و ارتفاعی نزدیک به ۱۸ متر دارد.

در کنار ایوان اصلی، دو سالن با گنبدهای بزرگ وجود دارد که گنبدها هنوز هم سالم هستند. یکی از ظریف‌‌ترین ويژگی‌های سبک معماری ساسانی، نگهداری گنبد بر روی دیوارها است که در این کاخ به‌ خوبی قابل مشاهده است. استفاده از فیلپوش برای قرار دادن گنبدها روی این بنا مشخصه دیگری از سبک ساسانی است که در این بنا به کار گرفته شده است. علاوه بر این، معماران برای تقویت گنبدها از گوشواره و برای محافظت از سقف اتاق‌ها، از ستون‌هایی استفاده کرده اند. ناهموارهای موجود در اطراف این کاخ، نشان از وجود بناها و ساختمان‌هایی پیرامون آن دارند.

5- پل دختر

پل دختر به دستور شاپور اول ساسانی در منطقه پلدختر در جنوب استان لرستان کنونی ساخته شده است. این پل دارای طولی برابر با ۲۷۰ متر و عرض ۳۰ متر از سطح رودخانه بوده و هشت طاق یکسان آن را تشکیل می‌داد. در حال حاضر، تنها یک طاق از این پل باقی مانده که یک جاده آسفالت از زیر آن عبور می‌کند. پل دختر در طول جاده شاهی آن زمان بنا شده بود و شهر استخر را به بیشاپور و از آنجا به تیسفون متصل می‌کرد. البته گفته می‌شود پل دختر خود بر روی بقایای پل دیگری که در زمان هخامنشیان ساخته شد ایجاد شده بود. رودخانه زیر این پل کشکان نام دارد. این رودخانه در ادامه با پیوستن به چند رود دیگر، کرخه را تشکیل می‌دهند.