تاریخچه، ویژگی ها و آثار سبک معماری رومی

سبک رومی از مشهورترین شیوه‌های معماری باستان است که شباهت زیادی با معماری یونانیان دارد. استفاده از مصالح جدید مانند بتن رومی و ساختارهای جدید مانند طاق و گنبد، ساختمان‌های رومی را از بناهای سبک یونانی متمایز می‌کند. معماری رومی از سال ۵۰۹ قبل از میلاد تا حدود قرن ۴ میلادی در ساخت ساختمان‌ها رواج داشته است. فرمانروایی پر قدرت روم پس از اتروسک‌ها بر ایتالیا حاکم شد و نقش مهمی در گسترش سرزمین‌ها، ترویج هنر و پیشرفت معماری این حوزه ایفا کرد. مطیع شدن اتروسک‌ها و گرد آمدن ملت‌های اروپای غربی، مدیترانه و آسیای غربی زیر پرچم امپراطوری روم، زمینه را برای رشد و شکوفایی هنر و معماری فراهم ساخت.

گستردگی قدرت روم موجب تنوع فرهنگی بالایی شده بود. از این رو بناهای ساخته شده در سرزمین‌های تحت حاکمیت این امپراطوری هم از تنوع زیادی برخوردار بود. با این حال، برخی از ویژگی‌ها و مشخصات در اکثر بناهای ایجاد شده به سبک رومی ثابت‌اند. طوری که با آگاهی از آن‌ها، به سادگی می‌توان بناهای رومی را از سایر سازه‌ها شناسایی کرد. رایج‌ترین ویژگی‌های سبک رومی که در اکثر ساختمان‌های به جا مانده از این دوره به چشم می‌خورد، عبارتند از:

• استفاده گسترده از سنگ
• به کارگیری آجر
• استفاده از بتن
• پله‌های مارپیچ
• موزاییک کاری
• گرمابه
• تعدد گونه‌های معماری
• گستردگی حجمی بنا

استفاده گسترده از سنگ

سنگ مرمر و تراورتن اصلی‌ترین سنگ‌های به کار رفته در ساخت بناها، به ویژه معابد و آمفی تئاترها است. برای مثال، در نمای آمفی تئاتر کولوسئوم از سنگ تراورتن استفاده شده است. وجود سنگ مرمر را می‌توان در مورد قصرها و کاخ‌هایی که چنینی‌ها به سبک معماری چینی برای خود بنا می‌کردند نیز دید.

به کارگیری آجر

رومی‌ها از آجرهای گلی به جای نمونه‌های سفالی استفاده می‌کردند. این آجرها در اشکال مختلف مربع، مستطیل، مثلث یا دایره ایجاد شده و برای ساخت دیوارها به کار گرفته می‌شدند. علاوه بر آن، جهت پوشش دهی بتن هم از آجر استفاده می‌شد.

استفاده از بتن از ویژگی های معماری رومی

یکی از مهمترین ابداعات معماری رومی استفاده از بتن در ساخت بناهای مختلف است. به کارگیری بتن رومی نیاز به استفاده از آجر و سنگ در ساخت دیوارهای را تا حد زیادی کاهش داد. به گونه‌ای که در ادامه از آجر یا سنگ تنها برای پوشش دهی بتن استفاده می‌شد.

پله‌های مارپیچ

طراحی پله‌های با این شکل هم برای اولین بار توسط رومی‌ها انجام گرفت. این پله‌ها برای اتصال طبقات مختلف ساختمان و دسترسی به پشت بام مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

موزاییک کاری

موزاییک اغلب برای پوشش کف ساختمان‌های مهم (مثل اکثر دموس‌ها و برخی ویلاها) به کار گرفته می‌شد. موزاییک های آن دوره شامل تکه‌های رنگارنگ سنگ و سیمان بود.

گرمابه

یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد معماری رومی، استفاده از سیستم گرمایشی در کف ساختمان بوده است. این نوع سیستم در اکثر موارد برای خانه‌ها و حمام‌های عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تعدد گونه‌ های معماری

کشورگشایی‌ها و گسترش سریع سرزمین‌های تحت سلطه امپراطوری روم باعث تنوع فرهنگی بالایی می‌شد. از این رو آن‌ها برای ساخت بناهای گوناگون در مناطق تحت سلطه جدید، باید به فرهنگ منطقه هم توجه می‌کردند تا موجب ایجاد نارضایتی نشود. در همین راستا، سبک رومی با گونه‌های متعددی همراه شد.

گستردگی حجمی بنا

ساختمان‌های ایجاد شده به شیوه معماری رومی اغلب از نظر حجمی دارای فضایی گسترده می‌باشند. این مشخصه بیشتر در بناهایی مانند آمفی تئاترها و معابد مشهود است. با این حال، خانه‌ها و ویلاهای رومی هم از این ویژگی مستثنی نبوده اند.

ظهور سبک معماری رومی را می‌توان همزمان با ایجاد قدرت جدید رم در کشور ایتالیا دانست که با کنار زدن اتروسک‌ها آغاز شده است. از نظر تاریخی، این شیوه معماری از تأسیس جمهوری روم در سال 509 قبل از میلاد تا حدود قرن ۴ پس از میلاد را در بر می‌گیرد. بناها و ساختمان‌های ایجاد شده پس از قرن چهارم هجری هم در طبقه‌بندی معماری باستان، در گروه معماری بیزانس قرار می‌گیرند. نکته قابل توجه در این رابطه، کمبود بناهای بجا مانده این سبک از سال ۱۰۰ قبل میلاد یا پیش‌تر از آن می‌باشد. در واقع، اکثر آثار موجود از این شیوه معماری به بعد از این تاریخ مربوطه می‌شوند.

تا قبل از ایجاد امپراطوری بزرگ رم، اتروسک‌ها بر ایتالیا و مناطق حومه تسلط داشتند. این قوم از نژاد آریایی بوده و مذهبی بسیار شبیه به مصریان داشتند. منابع تاریخی اغلب به ستیزه جویی اتروسک‌ها اشاره دارد. با این حال، هنر و معماری آن‌ها هم قابل توجه است. در همین راستا، پس از مطیع شدن اتروسک‌ها، فرهنگ‌شان تا حد زیادی بر هنر و معماری رم تاثیر گذار بود. این تاثیر به وضوح در بناها و ساختمان‌های رومی قابل مشاهده است.

معابد و مقبره‌ها مهمترین سازه‌های اتروسک‌ها به شمار می‌آمدند و رومیان جهت ساخت بناهای خود از ویژگی‌های آن استفاده کردند. این قوم آریایی در شهرسازی نیز مهارت خاصی داشتند. طوریکه رومی‌ها بسیار از فنون معماری شهری همچون پل سازی، احداث دژ و فاضلاب را از آن‌ها آموختند. در کنار هنر و معماری اتروریایی، شیوه‌های معماری یونانی هم تاثیر زیادی بر معماری به سبک رومی داشت. تا حدی که می‌توان این شیوه را ترکیبی از ویژگی‌های معماری یونانی، اتروسکی و نوآوری‌های جدید رومی‌ها دانست.

معماری رومی، معماری قدرت است که از طریق اشکال ثابت و فرم‌های گوناگون در بناهای مختلف تجلی می‌یابد. با اینکه معماران روم بسیاری از تکنیک‌ها و ویژگی‌های معماری یونانی، به ویژه سبک‌های دوریک، ایونیایی و کورینتی را در ساختمان‌های خود به کار گرفته اند، اما بناهای حاصل مشخصا رومی هستند. به طور کلی، تاریخ رم باستان به سه دوره مختلف تقسیم می‌‌شود. ویژگی‌های سبک رومی در هر یک از این دوره ها تا حدودی متفاوت و مختص همان بازه زمانی است. به این صورت که هر چه از ابتدای شکل گیری این قدرت به سمت جلو پیش می‌رویم، مشخصات منحصر به فرد معماری رومی هم بیشتر جلب توجه می‌کند.

تاریخ روم باستان به سه دوره پادشاهی، جمهوری و امپراطوری تقسیم می‌شود. دقیقا مشخص نیست این فرمانروایی چه زمانی آغاز شده است. اما به منظور بررسی معماری و هنر روم، یک بازه زمانی مشخص برای هر دوره تعیین گردیده است. در مجموع، هنر و معماری روم باستان را می‌توان یک هنر التقاطی دانست که در آن، معماری اتروسکی، یونانی، مصری و آسیای غربی با هنر بومی ترکیب شده است. هر چه به سمت دوره‌های میانی و انتهایی پیش می‌رویم، با ویژگی‌های جدیدی مواجه می‌شویم که مخصوص این سبک است. به طور کلی، شیوۀ معماری رومی در طول زمان و دوره‌های مختلف را می‌توان به شکل زیر دسته‌بندی و بررسی نمود:

1. سبک رومی در دورۀ پادشاهی
2. سبک رومی در دورۀ جمهوری
3. سبک رومی در دورۀ امپراطوری

معماری در روم باستان تا حد زیادی تحت تاثیر هنر معماران دوره قبل یعنی اتروسک‌ها و یونانی‌ها قرار داشت. با این وجود، رومی‌ها سعی می‌کردند ساختمان‌های قبلی را با نیازهای تخصصی شهری خود سازگار کنند. از این رو، علی رقم الهام از ویژگی‌های بناهای یونانی، اتروسکی و حتی مصری، در نهایت هنر بومی هم ادغام شده و ساختمان‌های مختلف به سبک معماری رومی ایجاد می‌شدند. این سازه‌ها با بناهای اتروسکی و یونانی تفاوت‌های اساسی داشتند. استفاده از ساختارها و مصالح جدید هم روز به روز این تفاوت‌ها را بیشتر می‌کرد. بتن رومی از جمله مصالح و استفاده از قوس و گنبد هم ساختارهایی جدید بودند که موجب تنوع بناهای این سبک از دیگر سبک های معماری جهان شد.

آثار معماری روم باستان

معماری روم باستان سه دوره مختلف تاریخی (قبل و بعد از میلاد مسیح) را شامل می‌شود. از این رو، برخی از ویژگی‌های این سبک دچار تغییراتی گردید و پیوسته نکات جدیدی به ساختمان‌ها افزوده شد. از طرف دیگر، مناطق زیادی زیر پرچم امپراطوری روم قرار داشته و با توجه به تنوع فرهنگی مردم این مناطق، بناهای رومی هم از تنوع بالایی برخوردار شدند. به همین خاطر، ساختمان‌های با کاربری خاص در این دوران ساخته شدند که هر کدام ویژگی‌های منحصر به خود را دارند. مهمترین این سازه‌ها عبارتند از:

4. آمفی تئاترها
5. باسیلیکا
6. معابد رومی
7. ویلا
8. حمام های عمومی

1. آمفی تئاترها

از جمله بیشترین آثار بناهای به جا مانده از این سبک معماری می‌توان به آمفی تئاترها یا تالارها اشاره کرد. در حال حاضر، بیش از ۲۰۰ آمفی تئاتر ایجاد شده توسط معماران روم باستان شناسایی شده و موجود هستند. این مکان‌ها برای انجام امورات مختلفی همچون برپایی مسابقات، جلسات، نمایش عمومی، گاو بازی، اسب دوانی و غیره مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این آثار سبک معماری رومی اغلب به شکل طاق‌های نیم دایره‌ ای بزرگ یا کوچک ساخته می‌شدند. جهت تزئینات آن‌ها هم از سنگ مرمر، مجسمه‌های سنگی، منبت و گچ کاری استفاده می‌شد. این بناها در صورت به کارگیری طاق‌های نیم دایره‌ ای بزرگ، ظرفیت ۴۰ تا ۶۰ هزار تماشاگر را هم داشته اند. کولوسئوم و آمفی‌تئاتر شهر پمپئی مهمترین نمونه‌های این نوع بنا محسوب می‌شوند.

2. باسیلیکا از سازه های معماری رومی

باسیلیکاها از دیگر بناها و آثار روم باستان به شمار می‌آیند و عمدتا برای گردهمایی‌های عمومی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. نشست‌های تجاری یا حقوقی، تشکیل دادگاه و برگزاری مراسمات رسمی و غیر رسمی از رایج‌ترین کاربردهای باسیلکا‌ در این دوره بودند. این سازه های مهم سبک رومی ویژگی‌های منحصر به فردی دارند. ساختار محوری و مستطیل شکل، قرارگیری ورودی در ابتدای شبستان، راهرو یا فضاهای طاقدار در یک یا دو طرف بنا و برآمدگی استوانه ای در یک یا هر دو انتهای سازه از جمله مشخصات ساختار باسیلیکاهای رومی به شمار می‌آيند.

3. معابد رومی

در ابتدای استفاده از این سبک معماری یعنی دوره پادشاهی، توجه چندانی به معابد نمی‌شد. اما رفته رفته این مکان‌ها هم در مرکز توجه قرار گرفته و بناهای زیادی با کاربری معبد ساخته شدند. معابد رومی هم مانند باسیلیکاها مشخصات خاصی داشتند. برای مثال، مجسمه‌ الهه ای که معبد به او تقدیم شده بود، در اتاق اصلی قرار می‌گرفت. معابد معمولا به وسیله سکو مرتفع تر شده و دارای ستون‌های کرینتی یا ترکیبی بودند. هر معبد یک رواق، چندین ستون و سقفی مثلثی داشت. یک محراب کوچک برای مراسمات پیشکشی و اتاق‌هایی برای نگهداری وسایل معبد در نظر گرفته می‌شد. مایسون کاری و پانتئون دو مورد از برجسته‌ ترین معابد ایجاد شده با شیوه معماری رومی محسوب می‌شوند.

4. ویلا

در روم باستان، خانه‌ها اغلب در سه گروه ویلا، دموس و دستگاه عمارت قرار می‌گرفتند. ویلاها و دموس‌ها برای اقشار مرفه و طبقه ثروتمند جامعه ساخته شده و ساختاری جذاب و زیبا داشتند. در حالی که دستگاه عمارت مقدار محقرتر بوده و توسط عموم مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت. ویلاها عمدتا در اطراف شهرها یا روستاها ساخته می‌شدند و تعداد کمی از آن ها دارای تزئیناتی چشم گیر یا کف موزايیک شده بودند. این ویلاها به خوبی نشان دهنده فرهنگ مردم روم باستان و جایگاه مالکان خود هستند.

5. حمام‌های عمومی

با توجه به اینکه اکثر خانه‌ها در رم باستان فاقد آب لوله کشی بودند، حمام‌های عمومی از جمله بناهای محبوب این دوره به شمار می‌آمدند. البته حمام های عمومی مورد استفادۀ کسانی بود که توان مالی پرداخت هزینه استفاده از آن را داشتند. در طراحی حمام‌های عمومی قسمت‌های مختلفی برای زنان و مردان در نظر گرفته می‌شد. رختکن، استخر و سیستم گرمایشی مهمترین بخش‌های حمامی‌های عمومی رومی محسوب می‌شوند. مجموعه حمام‌های کاراکالا یکی از باشکوه‌‌ترین حمام‌های عمومی ساخته شده در روم باستان می‌باشد که تجمل گرایی و خلاقیت معماران رومی در ایجاد آن کاملا مشهود است.

با وجود گستردگی امپراطوری روم، نفوذ معماری به سبک رومی آنچنان نبوده که در ایران باستان برای ساخت بناهای مختلف استفاده شود. زیرا دوره تاریخی استفاده و رواج معماری رومی همزمان با چند حکومت مهم در ایران باستان یعنی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده است. هر یک از این امپراوطوری‌ها، شیوه خاص خود را در معماری داشته‌اند که به ترتیب شامل سبک پارسی، معماری پارتی و معماری ساسانی بود. از طرف دیگر، ایران و رم اغلب در جنگ بودند و این عدم سازش منجر به جلوگیری از نفو‌‌‌‌ذ فرهنگ‌ها گردیده است. از آنجا که امپراطوری روم در این جنگ‌ها غالب نبوده، امکان ورود شیوۀ معماری آن‌ها به ایران وجود نداشت.

علیرغم عدم استفاده از این سبک معماری در ساختمان‌های ایران باستان، در معماری شهری جدید کاربرد فراوانی یافته است. البته این نوع معماری بیشتر در بخش نما و آن هم نمای بیرونی سازه‌ها کاربرد دارد. جذابیت نمای رومی باعث شده تا مالکان خانه‌ها و آپارتمان‌های گران قیمت از سبک رومی در اجرای نمای منازل‌شان استفاده کنند. اگر چه استفاده از نمای رومی به دلیل مسائل فرهنگی با انتقادهای فراوانی رو به رو شده، اما جذابیت و زیبایی این نوع نما به گونه‌ای می‌باشد که آن را به یکی از برترین شیوه‌های نمای خارجی در ایران تبدیل کرده است.

سبک رومی در تهران

در حال حاضر برای نمای ساختمان‌های کشور و شهر تهران از مصالح گوناگونی استفاده می‌شود که آجر و سنگ مهمترین آن‌ها محسوب می‌شوند. سنگ نسبت به آجر زیباتر بوده و قیمت بیشتری هم دارد. سنگ‌های نما با چندین روش مختلف به کار گرفته می‌شوند که یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کاربرد آن‌ها سبک معماری رومی است. نمای رومی به دلیل جذابیت و زیبایی خاصی که دارد، امروزه در اکثر ساختمان‌ها و آپارتمان‌های بزرگ شهر تهران مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته این نوع نما عمدتاً جهت بخش‌های خارجی به کار گرفته شده و در بخش‌های داخلی ساختمان به مراتب کاربرد کمتری دارد. ستون، سرستون و نرده مهمترین بخش‌های نمای رومی در ساختمان‌های تهران به شمار می‌آیند.

سبک رومی در معماری، نزدیک به یک هزاره در امپراطوری رم مورد استفاده قرار گرفت. در همین راستا، بناها و ساختمان‌های متعددی با این سبک ایجاد شده که برخی از آن‌ها هنوز پابرجا هستند. آثار به جا مانده از معماری رومی در کاربری‌های مختلف وجود دارند که معابد، آمفی تئاترها، داموس‌ها یا خانه‌های اعیانی و حمام‌های عمومی برخی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌آیند. از طرف دیگر به دلیل وسعت جغرافیایی امپراطوری روم، این ساختمان‌ها در بخش‌های مختلفی از جهان قرار داشته و تنها به کشور ایتالیا و شهر رم محدود نمی‌شوند. تعدادی از مشهورترین بناهای ساخته شده به سبک معماری رومی شامل موارد زیر است.

1. داموس اوریا
2. کولوسئوم
3. اوستیا آنتیکا
4. جاده ویا آپیا
5. معبد پانتئون
6. سیرکوس ماکسیموس
7. حمام های دیوکلسین
8. شهر پومپئی
9. معبد فورتاناویریلیس
10. ویلای آدریانا / هادریان

1. داموس اوریا (Domus Aurea)

این بنا که با عنوان کاخ طلایی نرون هم شناخته می‌شود، در فاصله بین سال‌های ۶۴ تا ۶۸ پس از میلاد در شهر رم ساخته شده است. پس از آتش سوزی بزرگ شهر رم در سال ۶۴ میلادی که بسیاری معتقدند امپراطور هم در آن نقش داشته، نرون دستور ساخت کاخی بزرگ را بر روی تپه باستانی پالاتین صادر می‌کند. این کاخ بزرگ ایجاد شده به سبک معماری رومی را می‌توان بخشی از برنامه امپراطور نرون جهت برای ساخت شهر جدید نروپلیس یا شهر نرون دانست. این کاخ بیش از ۳۰۰ اتاق داشته و در عظمت میان سازه‌های باستانی منحصر به فرد بوده است.

2. کولوسئوم یا آمفی‌ تئاتر فلاوین (Colosseum)

کولوسئوم از برجسته‌ترین بناهای به جا مانده از معماری سبک رومی است و بهتر از هر اثر دیگر عظمت و شکوه روم باستان را نمایش می‌دهد. در برخی نوشته بیان شده که شیوۀ معماری غالب در کولوسئوم، سبک معماری یونانی است و در کل، ساختار آن را تلفیقی از سبک‌های مختلف معماری دانسته‌اند. این بنا بین سال‌های ۷۲ تا ۸۰ میلادی با دستور امپراطور تیتوس فلاویوس وسپاسیانوس ساخته شد. برنامه‌های گوناگونی در این مکان برگزار می‌شد. جنگ گلادیاتورها، نبرد قهرمانان، جنگ با نمایش ماشین آلات جنگی برخی از مهمترین این برنامه‌ها بود.

فلاوین بزرگ‌ترین آمفی تئاتر جهان است. آمفی تئاتری که در سه طبقه بیضی شکل ساخته شده و ظرفیت ۶۰ تا ۸۰ هزار تماشاگر را داشته است. طبقه اول کولسئوم دارای ستون‌هایی با سبک درویک، طبقه دوم دارای ستون‌هایی به سبک ایونیک و طبقه سوم ستون‌هایی به سبک کرنتی دارد. این بنای مشهور هم شامل طاق‌های گهواره‌ ای عادی و هم شامل طاق‌های مختلط است. طاق مختلط از تقاطع دو طاق گهواره‌‌ای با زاویه قائم ایجاد می‌شود. ستون‌های سازه کولوسئوم نیز شامل سه نوع مختلف است: دوریک، ایونیک و کرنتی. این ستون‌ها با استفاده از تقلیل تدریجی به گونه‌ای بر روی هم سوار شده‌اند که تشخیص‌شان دشوار است. این بنا در حال حاضر به موزه تبدیل شده و گردشگران با پرداخت مبلغی نسبتا بالا، امکان مشاهده بخش‌های مختلف آن را خواهند داشت.