تاریخچه و ویژگی های سبک معماری اسلامی

معماری اسلامی یک شیوۀ معروف در معماری ساختمان است که با شاخصه‌های خاص خود مانند حیاط و صحن‌های بزرگ، سقف‌های گنبدی ‌شکل و قوس‌های نیم دایره‌ای شناخته می‌شود. از این شیوه، در قرن هفتم و سال‌ها پس از آن، برای ساخت مسجدها، مقبره‌ها، کاخ و قلعه استفاده شد. والاترین تجلی این سبک از معماری، در بناهای مذهبی مانند مسجد و مکتب‌خانه نمود دارد. معماری اسلامی اولیه، برخی از ویژگی‌های خود مثل گنبدها، ستون و طاق‌ها را از معماری مسیحی برگرفته است و همانند آن، از کاشی کاری زیاد استفاده کرده است. اما آنچه که Islamic Architecture را متمایز می‌کند، وجود محراب و همچنین صحن‌های بزرگ برای اقامۀ نماز جماعت است.

Islamic Architecture در سراسر کشورها و قاره‌های مختلف به اشکال متنوع قابل مشاهده است و می‌توان آن را با ویژگی‌های خاص خود در سراسر جهان دید. اما این سنت معماری، به طور عمده در دو محدوده یافت می‌شود: کشورهای با اکثریت مسلمان و سرزمین‌هایی که در قرون وسطی توسط مسلمانان فتح شده‌اند. بنابراین، علاوه بر کشورهای عربی -مانند الجزایر، مصر و عراق- معماری Islamic در مناطق اروپایی (از جمله بخش‌هایی از اسپانیا، پرتغال، ایتالیا و مالت) با ریشه‌های موریش و سبک‌هایی نظیر معماری نئو مدجر رواج دارد. با این حال، سبک اسلامی، اغلب مساجد (محل عبادت مسلمانان) را در ذهن‌ها تداعی می‌کند و ذهن را به آن سو سوق می‌دهد و مرتبط می‌کند.

از سبک معماری اسلامی در ساخت بناهای مختلف با کاربری‌های مختلف استفاده شده است؛ از جمله:

• مساجد
• مدارس
• مقبره ها
• کاخ‌ها
• حمام ها (حمام های عمومی)
• آسایشگاه های صوفیانه (مانند خانقاه‌ها)
• کاروانسراها
• بازارها
• قلعه‌ها

سبک اسلامی ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد. ویژگی‌هایی که آن را از سایر سبک های معماری جهان متمایز کرده و باعث می‌شود تا با آن‌ها شناخته شود. این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. مناره (minaret)
2. گنبد (Dome)
3. مقرنس طاق (Muqarnas Vaulting)
4. آرک (arch)

1- مناره

مناره (minaret) یک گلدسته یا سازه برج ‌مانند است که دارای پنجره‌های کوچک و یک پلکان محصور می‌باشد. مناره یکی از قدیمی‌ترین عناصر معماری اسلامی است که در کنار اکثر مساجد یافت می‌شود. کارکرد اصلی مناره این است که به مؤذن اجازه می‌دهد از یک نقطه مرتفع، نمازگزاران را به نماز بخواند. در گذشته این اتفاق پنج بار در روز رخ می‌داد: سحر، ظهر، اواسط بعد از ظهر، غروب آفتاب و شب. از قرن یازدهم، برخی از مساجد با بیش از یک مناره تجهیز شدند. این حالت نشان می‌دهد که چنین مساجدی توسط یک سلطان یا حاکم تأسیس شده بود. یک مثال در این مورد، مسجد ایاصوفیه در شهر استانبول (کشور ترکیه) است.

2- گنبد از ویژگی های معماری اسلامی

مانند بسیاری از جنبش‌های معماری پیشگام -از جمله سنت‌های ساختمانی دوره بیزانس و رنسانس ایتالیایی - معماران اسلامی نیز گنبدها را در طرح‌های خود گنجانده‌اند.

گنبد صخره، زیارتگاه قرن هفتم در اورشلیم، اولین بنای اسلامی است که این عنصر معماری را به نمایش گذاشته است. این بنای هشت ضلعی با الهام از نقشه‌های بیزانسی و با یک گنبدی چوبی ساخته شد. سپس در قرن شانزدهم با طلا اندود شد. بر خلاف اکثر گنبدهای اسلامی، گنبد صخره بر روی طبلی قرار دارد که توسط 16 پایه و ستون پشتیبانی می‌شود.

3- مقرنس طاق

مقرنس طاق، تزئینات منحصر به فرد و چشمگیر بخش داخلی طاق‌ها است. مقرنس‌ها را اغلب با استالاکتیت و شش ضلعی‌های لانه زنبوری مقایسه می‌کنند؛ چون حالتی شبیه به آن‌ها دارند. رنگ آمیزی و کاشی‌هایی که برای تزئین مقرنس طاق استفاده می‌شود، اغلب نسبت به رنگ‌ها و کاشی‌های اطراف خود تضاد رنگ دارد. همین امر باعث می شود تا جلوه بیشتری در چشم بیننده ایجاد کند.

4- آرک

در معماری اسلامی، طاق نماهای اسلیمی را می‌توان هم در ورودی و هم در فضای داخلی دید. این طاق نماها به چهار سبک اصلی طبقه‌بندی می‌شوند:

1. طاق نوک تیز (pointed arch).
2. طاق اوجی (ogee arch).
3. طاق نعل اسبی (horseshoe arch).
4. طاق چند ورقی یا وجهی (multifoil arch).
5. تزئینات ظریف

آرک نوک تیز دارای طراحی گرد با راس مخروطی است. این نوع طاق در نهایت به عنصر مهم معماری گوتیک تبدیل شد.

آرک یا طاق اوجی شبیه طاق نوک تیز است. با این تفاوت که نقطه آن از دو خط s شکل تشکیل شده است که در یک نیمرخ مارپیچی یا موج دار به اوج می‌رسد.

طاق نعل اسبی (horseshoe arch) با معماری موریش (Moorish architecture) مرتبط است. تاج این طاق می‌تواند گرد یا نوک تیز باشد. این آرک با گشاد شدن و باریک شدن چشمگیر طرفین آن تعریف می‌شود.

طاق چند وجهی نیز مانند طاق نعل اسبی، از ویژگی‌های معماری موریش‌ها است. این قوس از تعداد زیادی فویل یا ورق یا برگ تشکیل شده است که مجموع آن در نهایت، حالتی شبیه به شکل اسکالوپ پیدا می‌کند.

5- تزئیات ظریف

آخرین عنصر معماری اسلامی، توجه به تزئینات ظریف توأم با جزئیات است. تزئیناتی که حالتی مجلل و زیبا به محیط القا می‌کند. اما این تجلل، حالتی خاص است و شبیه به تجللی که در قصرها و کاخ‌ها با آن مواجه می‌شویم نیست. کاشی کاری‌های حرفه‌ای و استادانه، طرح‌های ظریف روی کاشی‌ها، رنگ کاشی‌ها و خوشنویسی‌های نفیس موجود در سطح آن‌ها، همگی دست به دست داده‌اند تا این تجمل را در طراحی داخل محوطه ایجاد کنند.

آنچه که به طور مشترک در همۀ موارد بالا دیده می شود، وجود تقارن است. حالت و ویژگی که در سبک‌هایی مانند سبک دیکانستراکشن غریبه است!

معماری اسلامی شامل سبک های معماری بناهای مرتبط با اسلام است و هر دو سبک سکولار و مذهبی، از تاریخ اولیه اسلام تا امروز را در بر می گیرد. این سبک از معماری برای تحقق آرمان های دینی اسلامی توسعه یافت. برای مثال، مناره برای کمک به مؤذن در رساندن صدای خود در یک منطقه خاص طراحی شده است.

معماری اسلامی اولیه تحت تأثیر معماری رومی، معماری بیزانسی، ایرانی، بین النهرینی و سایر سرزمین هایی بود که مسلمانان در قرن هفتم و هشتم فتح کردند. همچنین در شرق، با گسترش اسلام به آسیای جنوب شرقی نیز تحت تأثیر معماری چینی و هندی قرار گرفت.

بعدها ویژگی‌های متمایزی در قالب سازه های اسلامی ایجاد شد. این ویژگی‌های متمایز ناشی از تزئین سطوح با رسم الخط اسلامی، ارابسک‌ها و نقوش هندسی بود. سپس، عناصر معماری جدید مانند مناره ها، مقرنس‌ها و طاق‌های چند برگی ابداع شد.

دوران اسلامی با شکل گیری اسلام و رهبری حضرت محمد (ص) در اوایل قرن هفتم و در عربستان آغاز شد. محمد (ص) اولین مسجد را در سال 622 در مدینه، درست پس از هجرتش از مکه ساخت. مسجدی که هم اکنون آن را با نام مسجد النبی می شناسیم.

این بنا شامل یک حیاط ساده بود که با آجر خام ساخته شده بود. پلان این حیاط به شکل مربع - مستطیل و ابعاد آن حدود 53 در 56 متر بود. رواقی سایه‌دار که به تنه‌های خرما تکیه می‌کرد، در ضلع شمالی صحن، در جهت قبله که ابتدا به سمت بیت المقدس بود قرار داشت. هنگامی که در سال 624 قبله را به سمت مکه تغییر دادند، رواقی مشابه، در سمت جنوب و رو به آن اضافه کردند.

حضرت محمد (ص) و خانواده‌اش در اتاق‌های مجزا و متصل به مسجد زندگی می‌کرد. تا اینکه پس از مرگش در سال 632 در یکی از این اتاق‌ها به خاک سپرده شد.

گسترش مساجد و معماری اسلامی طی قرن 7 و 8

طی قرن هفتم و همچنین در قرن هشتم، مساجد بارها و بارها گسترش یافتند. این مساجد همواره شامل یک نمازخانه بزرگ با سقف مسطح بودند که توسط ستون‌ها پشتیبانی می‌شد. همچنین دارای یک حیاط مرکزی بودند. این یکی از الگوهای اصلی برای مساجد اولیه ای بود که در سرزمین های دیگر ساخته شده شد. از دیگر مساجدی که در دوران محمد (ص) ساخته شد، مسجد جواثه (Jawatha Mosque) در عربستان سعودی است.

بعد از آن، در سرزمین هایی مانند فسطاط در مصر و کوفه در عراق کنونی، مساجدی تأسیس شد. در سایر سرزمین ها به ویژه در سوریه، مساجدی جدید، با تغییر و یا تصرف بخشی از کلیساهای موجود در شهرها (مثل دمشق) تأسیس شد. این مساجد اولیه هیچ مناره ای نداشتند. اما گاه سرپناه های کوچکی روی پشت بام شان ساخته می شد تا هنگام اذان گفتن، از مؤذن محافظت کند.

حملۀ اعراب مسلمان به ایران و سقوط سلسله ساسانیان به دست آن‌ها، عامل اصلی ورود معماری اسلامی به فرهنگ ایران شد. این تهاجم منجر به اقتباس از اشکال معماری ایرانی برای بناهای مذهبی اسلامی در ایران شد. هنرهایی مانند خوشنویسی، گچ کاری، آیینه کاری و معرق کاری با معماری مساجد ایران پیوند تنگاتنگی پیدا کرد. به عنوان نمونه می‌توان به پشت بام های گنبدی مدور اشاره کرد که در دوره اشکانیان ایران به وجود آمد. کاوش‌های باستان شناسی شواهد گسترده‌ای از تأثیر معماری ساسانی بر معماری جهان اسلام ارائه کرده است.

در اصفهان صفویان با ساخت بناهای بلند با فضاهای داخلی وسیع سعی کردند به عظمت در مقیاس دست یابند. میدان نقش جهان اصفهان ششمین میدان بزرگ جهان است. با این حال، کیفیت تزئین و نقش و نگارها در مقایسه با قرن 14 و 15 کمتر بود.

مساجد بزرگ خراسان، اصفهان و تبریز هر کدام از هندسه بومی، مصالح بومی و شیوه‌های ساختمانی محلی برای بیان نظم، هماهنگی و وحدت Islamic Architecture استفاده می‌کردند. هنگامی که بناهای اصلی معماری ایرانی اسلامی بررسی می‌شود، روابط هندسی پیچیده‌ای را می‌توان در آن‌ها دید. روابط هندسی که سلسله مراتبی از فرم و تزئینات را آشکار می‌کند.

1. کاخ و قلعۀ الحمرا در گرانادا؛ اسپانیا. قرن چهاردهم.
2. مسجد شیخ لطف اله در اصفهان؛ ایران
3. مسجد ایاصوفیه در استانبول؛ ترکیه
4. مسجد تاج محل در آگرا؛ هند. قرن هفدهم.
5. مسجد جامع قرطبه در کوردوبا
6. گنبد صخره یا قبه الصخره

1. کاخ و قلعۀ الحمرا در گرانادا

الحمرا یک مجموعه کاخ و قلعه در شهر گرانادای اسپانیا می‌باشد که ساخت آن در سال ۱۲۳۸ میلادی آغاز شد. دستور ساخت این کاخ را محمد اول حاکم نصریان، یعنی آخرین سلسله مسلمان حاکم بر اندلس اسپانیا داد. در ادامه تعداد زیادی از حاکمان نصری در این قلعه ساکن گردیده و به طور مداوم تغییرات زیادی در آن اعمال کردند. بیشترین تغییرات این مجموعه که هنوز هم در بنای امروزی قابل مشاهده می‌باشد، در زمان حکومت یوسف اول و محمد پنجم از حاکمان نصری در قرن چهاردهم میلادی انجام گرفته است. در سال ۱۴۹۲ نصریان مسلمان از مسیحیان شکست خورده و قلعه الحمرا به عنوان محل حکومت فردیناند و ایزابل مورد استفاده قرار گرفت. به همین خاطر، تغییراتی هم در این دوره انجام گرفته و مسجد قلعه به کلیسا تبدیل شد. در سال ۱۵۲۶ میلادی، کارل پنجم یک کاخ به سبک رنسانس در کنار ساختمان‌های نصری ایجاد کرد.

در ادامه قلعه الحمرا به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی، برای قرن‌ها به فراموشی سپرده شد و حتی در زمان ناپلئون به عنوان سربازخانه استفاده گردید. اما در قرن نوزدهم مجددا توسط محققین اروپایی کشف و بازسازی شد. این مجموعه سلطنتی به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود که شامل مشور یا بارگاه، اندرونی و حرم سرا می‌باشند. مشور جایی بوده که برای انجام امورات حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و فضای آن با چوب تیره و دیوارهای گچی به شکلی ساده تزئین شده است. اما تزئینات بخش اندرونی بسیار غنی تر بوده و از پنل‌های دیواری و سقف‌های با هندسه پیچیده به نام آرته‌ سونادو (artesonado) استفاده شده است. تالار آبنسراخس (Abencerrajes) هم در بخش حرم سرا قرار داشته که شامل اتاقی مربع با گنبدی مرتفع و پنجره‌های مشبک می‌باشد. سقف این تالار با رنگ‌های آبی، قهوه ای، قرمز و طلایی به خوبی تزئین شده است.

2. مسجد شیخ لطف اله در اصفهان

مسجد شیخ لطف اله یکی از مشهورترین مساجد ایران است که به واسطه معماری منحصر به فرد خود، جزء شاهکارهای معماری اسلامی و ایرانی محسوب می‌شود. این مسجد طی سال‌های ۱۶۰۲ تا ۱۶۱۹ میلادی و در زمان حکومت صفویان و در شهر اصفهان ساخته شد. شاه عباس اول فرمان ساخت مسجد شیخ لطف اله را صادر کرده و استاد محمدرضا اصفهانی از معماران مشهور دوره صفوی، ساخت آن را بر عهده داشت. این مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو قرار گرفته است. دلیل نام گذاری مسجد هم تجلیل از عالم مذهبی صفوی شیخ لطف اله میسی می‌باشد.

معماری این مسجد نسبت به سایر مساجد ایرانی تفاوت‌های زیادی دارد. برای مثال، مسجد هیچ مناره‌ای ندارد و از حیاط چهار ایوانی هم خبری نیست. انعکاس هفت باره صدا که یکی از شاخصه‌های اصلی مساجد اصفهان محسوب می‌شود، در این مسجد هم صادق است. گنبد مسجد شیخ لطف اله هم نسبت به سایر مساجد تفاوت داشته و ارتفاع آن کوتاه‌تر است. این گنبد دارای دو پوسته بوده و ارتفاع راس آن تا زمین ۳۲ متر، قطر بیرونی ۲۲ متر و اندازه دهانه آن ۱۲ متر می‌باشد. گنبد در این مسجد روی هشت طاق جناقی قرار گرفته و در قسمت بالایی ۱۶ پنجره مشبک دارد که نور را به داخل صحن هدایت می‌کنند. این پنجره‌ها در فاصله ۱۷۰ سانتی از یکدیگر قرار داشته و علاوه بر ورود نور، تهویه هوا را هم بر عهده دارند.

محراب مسجد هم از جمله شاهکارهای معماری اسلامی است که برای تزئين آن از کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های ظریف استفاده شده است. کتیبه‌های زیادی در بخش‌های درونی و بیرونی مسجد وجود دارند. این کتیبه‌ها عمدتا حاصل هنر دو خطاط خوشنویس دوره شاه عباس یعنی علی‌ رضا عباسی و باقر بنا است. 

3. مسجد ایاصوفیه در استانبول

مسجد ایاصوفیه در شهر استانبول ترکیه از دیگر آثار با ارزش معماری اسلامی به شمار می‌آید. البته این مسجد ابتدا یک کلیسا بود و پس از شکست رومیان از مسلمانان عثمانی، به مسجد تبدیل شده است. ساختمان اصلی این بنا، در سال ۵۳۲ میلادی به دستور تئودورا، همسر امپراتور ژوستینین یکم ساخته شد. سبک اصلی به کار گرفته شده در ساخت این بنای امپراطوری روم شرقی، بیزانسی است. ایسیدوروس و آنتمیوس دو معمار مطرح سبک بیزانس هستند. آن‌ها با در اختیار داشتن ۱۰۰ استاد کار و ۱۰ هزار کارگر، طی ۵ سال کلیسای ایاصوفیه را ایجاد کردند. پس از فتح استانبول، سلطان محمد فاتح دستور داد تا کلیسا را به مسجد تبدیل کنند. سلیمان اول دستور پوشاندن نقاشی‌ها و نگارگری‌ها را داد تا اماکن برگزاری نماز جمعه در آن وجود داشته باشد. سلیم دوم هم به معمار سنان دستور داد مسجد را به سبک معماری اسلامی مرمت کند.

در زمان حکومت مراد سوم، مناره، منبر و محراب هم به ساختمان اصلی مسجد ایاصوفیه اضافه شدند. در زمان مراد چهارم آیاتی از قرآن کریم بر دیوارها و سقف مسجد نگاشته شد. همچنین، لوح‌هایی گرداگرد سقف نصب شد که در آن‌ها نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نوشته شده بود. گنبد بلند مسجد با ارتفاع ۵۵ متر و قطر ۳۱ متر، از جمله ویژگی‌های مطرح این اثر معماری و هنر اسلامی محسوب می‌شود. در ساخت ۶ هزار متر بنای مسجد ایاصوفیه، تماما از آجرهای پوشیده شده با مرمر استفاده گردیده است. ایوان مسجد هم بر فراز ۴ ستون بزرگ با سنگ خارای مصری و ۴۰ پشت بند قرار می‌گیرد. بزرگ‌ترین ستون‌های مسجد ایاصوفیه حدود ۱۹ تا ۲۱ متر ارتفاع داشته و وزن آن‌ها حدود ۷۰ تن است. گنبد مسجد هم ۴۰ پنجره کمانی دارد که نور را به درون صحن وارد می‌کنند.

4. مسجد تاج محل در آگرا

مسجد و بنای باشکوه تاج محل به عنوان نگین معماری اسلامی در شهر آگرا و کشور هندوستان واقع شده است. این بنا که یکی از عجایب هفت گانه جدید دنیا محسوب می‌شود، به فرمان شاه جهان پنجمین پادشاه گورکانی هند ساخته شد. هدف از ساخت مسجد و بنای یادبود تاج محل توسط شاه جهان، تجلیل از همسر ایرانی خود ارجمند بانو بود که هنگام سفری جنگلی و وضع حمل چهاردهیمن فرزندشان، فوت کرد. دستور ساخت این بنای مشهور در قرن هفدهم و سال ۱۶۳۲ میلادی توسط شاه جهان صادر گردیده و ۱۵ سال بعد یعنی در سال ۱۶۴۷، تکمیل شد. معماری این مسجد به سبک‌های ایرانی و گورکانی می‌باشد که در هر دو ریشه‌هایی از معماری و هنر اسلامی وجود دارد. برای ساخت مسجد تاج محل، ۲۰ هزار هنرمند به رهبری دو معماری برجسته ایرانی یعنی احمد لاهوری و برادرش حمید لاهور نقش آفرینی کرده‌اند.

در برخی متون از فعالیت عیسی خان و امانت خان شیرازی در معماری این بنا نام برده می‌شود. همچین، خوشنویسی و خطاطی تاج محل هم توسط خطاط ایرانی یعنی امانت خان شیرازی انجام گرفته است. از جمله خلاقیت‌های مهم به کار گرفته شده در ساخت این بنای معماری اسلامی، استفاده از سنگ مرمر سفید می‌باشد. در حالی که برای ایجاد اکثر بناهای ساخته شده طی دوره گورکانیان، از سنگ قرمز استفاده می‌شد. استفاده از سنگ‌های قیمتی، حفظ تقارن و ترفند‌های خطای دید جزو دیگر ویژگی‌های مهم مسجد تاج محل محسوب می‌شوند. سازه اصلی تاج محل از یک مکعب بزرگ چند طبقه با زوایایی برش خورده و ساختمانی هشت ضلعی تشکیل شده است. مقبره اصلی یک بنای متقارن با یک ایوان و چهار مناره در اطراف آن دارد. این مقبره در مرکز مجموعه قرار گرفته و با گنبدی از جنس مرمر سفید که ۳۵ متر ارتفاع دارد، پوشانده شده است.