معماری التقاطی و بناهای معروف آن در ایران و جهان

معماری جهان سبک‌های متعدد و متنوعی را به خود دیده است که هر یک از آن‌ها ویژگی‌های منحصر به خود را دارند. با پیشرفت در مصالح و تجهیزات طراحی، معماران عصر معاصر نمی‌توانستند ویژگی های مهم سبک های مختلف را نادیده بگیرند و از آن‌ها عبور کنند. از طرف دیگر، کپی مستقیم از این شیوه‌ها هم چیزی به ارزش کار آن‌ها اضافه نمی‌کرد. در همین راستا، تصمیم به الگوبرداری از نکات مثبت سبک‌های قدیمی و ترکیب آن‌ها با یکدیگر گرفتند. این کار موجب ایجاد سبک جدیدی در معماری گردید. سبکی که تلفیق و ترکیب عناصر موجود در سبک‌های مختلف معماری است و شیوه معماری التقاطی نام دارد.

التقاط در معماری از اروپا سرچمشه گرفت و تا حدی از سبک‌ هنرهای زیبا در فرانسه و معماری ویکتوریایی در بریتانیا الهام پذیرفت. این شیوه به جنبش‌های احیاگر در معماری، از جمله سبک احیای کلاسیک، سبک احیای گوتیک، سبک احیای رنسانس ایتالیایی و سبک احیای استعماری اسپانیا کمک کرد.

سبک التقاطی عناصر تاریخی طراحی و معماری را با روش‌های جدید تلفیق می‌کند. برای مثال، می‌توان به استفاده از سبک‌های باستانی جهت ایجاد ساختمان‌های جدید اشاره نمود. معماران سبک التقاطی تنها از عناصر خاصی از سبک‌های باستانی در آثار خود بهره می‌برند. در واقع، بجای کپی آن‌ها، بهترین ویژگی‌ها را انتخاب و آن‌ها را در ساختارهای جدید و با اهداف جدید ترکیب می‌کنند.

یک مثال، ساختمان کنگره نئوکلاسیک ایالات متحده است. در ساخت این ساختمان، از معابد یونانی و رومی الگوبرداری شده است. معابد رومی به طور کامل از سنگ ساخته‌ شده و برای پرستش خدایان مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما ساختمان کنگره معبد نیست و کاربری به عنوان عبادتگاه ندارد. این سازه دارای امکانات رفاهی است و فقط در نمای آن از سنگ استفاده شده است. بنابراین، در ساخت ساختمان کنگره، معماران بهترین بخش‌های معماری کلاسیک را انتخاب کرده، اما هدف جدیدی به آن داده‌اند.

سبک التقاطی در قرن نوزدهم و همراه با انقلاب صنعتی که از سال ۱۷۶۰ تا ۱۸۴۰ در اروپا و ایالات متحده آمریکا رخ داد، توسعه پیدا کرد. در طول انقلاب صنعتی، فناوری و مواد جدید نحوه تولید کالاهای گوناگون را تغییر دادند. بعد از این انقلاب نیز مردم برای انجام‌ کارهای مختلف، بجای دست از ماشین‌ها استفاده کردند. در همین راستا، مصالح جدیدی وارد معماری شد. چدن، آهن، فولاد و شیشه از جمله مصالح ساختمانی پرکاربردی بودند که در این دوره ظهور کردند.

قرن نوزدهم میلادی در معماری با مجموعه‌‌ای از جنبش‌های احیا مشخص می‌شود. سبک‌های گذشته به عنوان نمادهای قدرت مدرن، دوباره ظهور کردند و در قالب معماری التقاطی، آثار فراوانی را ایجاد نمودند. بیشتر اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها تمرکزشان را بر روی سبک‌های معماری روم و یونان باستان که در واقع نئو کلاسیک نامیده می‌شود، قرار دادند. انگلیسی‌ها سبک‌ گوتیک را احیا کردند. سبکی که نشانه‌ای از میراث قدرتمند قرون وسطایی آن‌ها بوده و با عنوان نئو گوتیک به شهرت رسید. در این بازه زمانی، سبک‌های احیا در سراسر جامعه غرب رایج گردید و منجر به ایجاد یک سوال جدی شد: آیا معماران آثار اصیل خلق می‌کنند یا صرفا کپی از آثار استادان قدیمی است؟

در پاسخ به این سوال، یک اتفاق نظر بزرگ وجود داشت؛ اینکه احیاگری سبک‌های قدیم، سرقت ادبی و کپی برداری صرف نیست. زیرا فقط از عناصر خاصی از سبک‌های گذشته در معماری جدید استفاده می‌شد. در واقع، معماران پس از بررسی سبک‌های قدیمی، بهترین ویژگی‌های آن‌ها را انتخاب کرده و در ایجاد آثار جدید خود به کار می‌بردند. به این ترتیب، گاه ممکن بود برای خلق اثری جدید، ویژگی‌های چندین سبک قدیمی با هم ترکیب شود. همچنین به لطف انقلاب صنعتی، مصالح مورد استفاده برای پیاده سازی این ویژگی‌ها هم با مصالح قدیمی تفات داشت. در نتیجه، سبکی جدید در معماری با عنوان سبک معماری التقاطی ایجاد شد.

ظهور سبک التقاطی در اروپا

مانند بسیاری از سبک‌ های معماری جهان، همچون معماری رمانتیک، سبک التقاطی نیز از اروپا سرچشمه گرفت. سپس به سایر کشورها از جمله ایالت متحده آمریکا رسید. این سبک جدید، تا حد زیادی از سبک هنرهای زیبا در فرانسه و معماری ویکتوریایی در بریتانیا الهام پذیرفت و هر یک از آن‌ها ویژگی‌های شاخصی به آن افزودند.

مهمترین عوامل و سبک‌‌های اثرگذار بر معماری التقاطی، عبارتند از:

1. هنرهای زیبا
2. سبک معماری ویکتوریایی

1- هنرهای زیبا (Beaux Arts)

طرح‌های این سبک عمدتا تمایل به انحطاط دارند و از عناصر معماری کلاسیک، به ویژه ستون‌ها و تقارن استفاده می‌کنند. ساختمان‌هایی که برای ایجاد آن‌ها از سبک هنرهای زیبا الگوبرداری شده، در بیشتر موارد با مجسمه‌ای تزئین شده‌اند. مجسمه‌هایی که تا هدف سازه را بیان می‌کنند. از آنجا که سبک هنرهای زیبا در فرانسه، پس از انقلاب صنعتی توسعه پیدا کرد، معماران از مواد و مصالح جدید مانند فولاد در خلق آثار خود استفاده کردند. بسیاری از ساختمان‌های این سبک نشان دهنده اهمیت روز افزون فناوری در زندگی روزمره هستند.

2- معماری ویکتوریایی

از دیگر سبک‌های اثرگذار بر شیوه معماری التقاطی از همان بَدو ظهور، معماری ویکتوریایی بود. این سبک در دوران ویکتوریا (۱۸۳۷ – ۱۹۰۱) یعنی زمانی که ملکه ویکتوریا بر بریتانیا حکومت می‌کرد، ایجاد شد. این نوع معماری سبک‌های مختلفی از جمله گوتیک، ایتالیایی و یونانی را در خود جای داده است.

اصطلاح التقاط ریشه در کلمه یونانی eklektikos دارد. این کلمه از واژۀ eklegein به معنای انتخاب کردن گرفته شده است. التقاط به اختلاط و تطبیق عناصر سبک‌های معمولا غیر مرتبط اشاره دارد. حالتی که در سبک معماری التقاطی هم کاملاً مشخص است.

تفکر و مکتب التقاطی در تاریخ ایران هم وجود داشته و حضور آن بیشتر در تاریخ معاصر احساس می‌شود. از دوران قاجار تا به امروز، جریان‌های فکری مختلفی فعال بوده‌ است. برخی از آن‌ها ریشه در وحی الهی داشته و برخی دیگر از افکار بشری تراوش یافته‌‌اند. در این میان، شکل سومی از جریان‌های فکری هم وجود دارد که به آن التقاط یا تفکر التقاطی می‌گویند.

تفکر التقاطی ترکیبی از وحی الهی و افکاری بشری است. در لغت، التقاط به معنی برچیدن، چیزی از موضعی گرفتن و از جایی گرفتن است. التقاطی به معنای فرد، گروه، اندیشه یا مکتبی است که دربردارنده عناصر مختلفی از آراء، عقاید و روش یا آمیزه‌ای از چند روش یا مکتب می‌باشد. عقایدی که معمولاً سنخیت محتوایی ندارند. به عبارت دیگر، مکتب التقاطی افکاری اخذ شده از آرای گوناگون است.

برای شناخت بهتر مکتب التقاطی و در نتیجه سبک معماری التقاطی، یک مثال می‌زنیم. تصور کنید یک کمد از لباس‌های مختلف، در سبک‌ها و مدهای گوناگون دارید. برای انتخاب لباس‌های موجود، دو حالت وجود دارد:

1. می‌توانید پیراهن، شلوار، ژاکت و جورابی را انتخاب کنید که کاملاً منطبق با یک مد خاص است.
2. می توانید پیراهن، شلوار، ژاکت و جورابی را انتخاب کنید که مربوط به مدهای مختلف است. این همان التقاط است.

این سبک معماری در ایران پیشینه‌‌ای تاریخی دارد. معماران ایرانی با استفاده از معماری التقاطی، به دنبال ایجاد سازه‌هایی نوین با کارایی مناسب‌‌تر در فضاهای معماری و شهرسازی بوده‌اند. سبک‌های مدرن معماری به دلیل تعدد و تنوع، تاثیر بسزایی در تنوع کالبدی ساختمان‌های ایران داشته‌اند. معماران و سازندگان ایرانی، بخصوص در دوره‌های قاجار و پهلوی، از این سبک‌های جدید معماری در التقاط با معماری سنتی مناطق مختلف کشور استفاده کرده و بناهایی شاخص را ایجاد نمودند.

یکی از مهمترین دغدغه‌های انسان عصر جدید، پیامدهای منفی جهان صنعتی نظیر آلودگی محیط زیست، کاهش منابع طبیعی و سوخت های فسیلی می‌باشد. معماری سبز هم موضوعی است که در همین راستا مطرح می‌شود. طرحی که دنبال یافتن راه حلی مناسب برای به حداقل رساندن اثرات منفی ساختمان‌ها بر محیط زیست می‌باشد. معماری سنتی بخش‌های مختلف کشور معمولا با شرایط اقلیمی هر منطقه متناسب است. طوریکه بهترین راهکارها را برای مهار عوامل مختلف جوی و آلوده کننده محیط زیست پیشنهاد می‌دهد. با توجه به این موضوع، استفاده از سبک التقاطی به منظور ترکیب ویژگی‌های برتر معماری مدرن و سنتی، در دوره معاصر تا حد زیادی مد نظر قرار گرفت.

نفوذ سبک التقاطی به شرق و ایران

در اوایل قرن نوزدهم میلادی، سبک التقاطی در معماری، در اروپا رواج پیدا کرده و ساختمان‌های زیادی با ترکیب شیوه‌های مدرن و سنتی، ساخته شد. رفته رفته این سبک جدید به خارج از اروپا گسترش یافت و به ایالات متحده آمریکا رسید. تقریبا در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی بود که سرزمین‌های شرقی هم تسلیم معماری روز اروپایی و روسیه گردیده و جریان التقاط گرایی به کشورهای شرقی هم وارد شد. در سرزمین‌های شرقی، التقاط در معماری با سرعت کمتری گسترش یافت. زیرا در نسبت به تغییرات در سنت‌های بومی ساختمان سازی، فرم‌های طبیعی معماری و هویت شرقی مقاومت زیادی وجود داشت.

سبک جدید معماری اروپایی اگر چه دیرتر، اما به ایران هم رسید. در پی سفر شاهان قاجار به اروپا و سفر هیئت‌های سیاسی و سیاحتی از اروپا به ایران،علاقه مندی‌هایی ایجاد شد. تفکرِ تقلید از بناهای فرنگی، به تدریج در میان رجال حکومتی و سردمداران هم شایع شد. نتیجه آن ساخت عمارت‌ها و ساختمان‌هایی به سبک معماری التقاطی بود.

گسترش سبک التقاطی در معماری باعث شد تا بسیاری از معماران در اروپا و سایر کشورها، برای خلق آثار جدید از ویژگی‌های برتر سبک‌های معماری مدرن و سنتی استفاده کنند. در واقع، آن‌ها با توجه به سلایق خود، این ویژگی‌های جذاب را با هم ترکیب کرده و سازه‌هایی با شکوه ایجاد کردند. برخی از مهمترین ساختمان‌های ایجاد شده به سبک التقاطی، شامل موارد زیر است.

1. کاخ بلوسلسکی بلوزرسکی (Beloselsky-Belozersky Palace)
2. کلیسای ساگرادا فامیلیا (Sagrada Família)
3. موزه بوده (Bode Museum)
4. ساختمان پارلمان مجارستان (The Hungarian Parliament Building)
5. بیگ بن یا برج ساعت الیزابت (Big Ben)
6. برج بی تی (BT Tower)

1- کاخ بلوسلسکی بلوزرسکی (Beloselsky-Belozersky Palace)

کاخ بلوسلسکی در شهر سن پترزبورگ روسیه، یکی از مهمترین آثار التقاط اولیه در معماری است. این کاخ در تقاطع ریونتانکاور و نئونسکی واقع شده است. تا پیش از انقلاب صنعتی اروپا، آن را با عناوین کاخ بزرگ دوشیزه الیزابت، کاخ سرگئی و کاخ دیمیتری هم می‌شناختند. کاخ بلوسلسکی بسیار وسیع است، طوری که بخشی از آن در در خیابان نئونسکی واقع شده است. بخشی که در خیابان نئونسکی است، در واقع بخشی اول این کاخ است که ساخته شد. این بخش در سال ۱۷۴۷ یعنی زمان سلطنت ملکه الیزابت روسیه، برای شاهزاده میخائیل آندریویچ بلوسلسکی بنا شد.