شیشه های استین گلس در معماری و تزئین گنبد با آن

استین گلس (stained glass) شیشه‌های رنگی است که برای ساختن پنجره‌های تزئینی و سایر اشیایی که نور از آنها عبور می‌کند استفاده می‌شود. با افزودن اکسیدهای فلزی مختلف به شیشه‌های معمولی، در زمانی که شیشه مذاب است stained (به معنی لکه) در آن‌ها ایجاد می‌شود. در اصطلاح شیشه‌ها لکه‌دار می‌شوند. در فارسی بجای واژۀ لکه از واژۀ رنگ استفاده می‌کنیم. اصطلاح استین گلس عمدتاً در مورد شیشه‌هایی استفاده می‌شود که در ساخت پنجره‌های تزئینی و سایر کاراکترهای معماری استفاده می‌شوند. هارمونی‌های رنگی منحصر به فرد پنجره‌های استیند گلس، در کنار تکنیک‌های خاص رنگ آمیزی شیشه، جذابیت خاصی به آن‌ها می‌بخشد. برای مونتاژ گلس‌ها در کنار هم، از لدکیم استفاده می‌شود. لدکیم مفتول‌های فلزی است که مخصوص مونتاژ شیشه های کوچک در کنار هم است و معمولاً شکلی H مانند دارد.

شیشه های رنگی که عمدتاً با مکان‌های عبادی مرتبط است، صدها سال است که توسط صنعتگران در سراسر جهان استفاده می‌شود. استفاده از این شیشه‌ها جلوۀ خاصی به هنر معماری بخشیده و آن را در نظرها دو چندان کرده است. از نظر معماری، شیشه‌های رنگی اغلب به منظور ایجاد تصاویری از هنر تزئینی در کنار هم قرار می‌گیرند و به نور اجازه می‌دهند تا فضای داخلی یک ساختمان را احاطه کرده و به آن نفوذ کند. با بکارگیری استیند گلس‌ها، مقدار کافی و قابل توجهی نور به فضا وارد می‌شود. این شیشه‌ها، بسیار مستقیم‌تر و بهتر از سایر پوشش‌ها، تعامل بین دو پدیده بسیار پویای فیزیکی یعنی نور و ارگانیک (موادی که جهت رنگ آمیزی استفاده می شود) برقرار می‌کنند.

• ساخت گلدان و سایل تزئینی و دکوری.
• استفاده در ساخت پارتیشن.
• استفاده در نمای طاق و گنبد.
• لامپ های تزئینی.
• معماری و طراحی داخلی.
• استفاده به عنوان نورگیر.
• ارسی سازی (هنر قواره‌بری چوب که به صورت مشبک با شیشه‌های رنگی پر می‌شود).
• سطح میزهای غذا خوری، مبلمان و یا هر میز تزئینی دیگر.
• نرده های داخل محوطه ساختمان ها.
• استفاده در تزئین سردر.
• به عنوان نورگیر در ساختمان‌های هتل‌ها و بانک‌ها.

در اواخر قرون وسطی، کارخانه‌های شیشه‌سازی راه اندازی شد که در آن‌ها، سیلیس عنصر ضروری برای تولید شیشه بود. سیلیس برای ذوب شدن به دمای بسیار بالایی نیاز دارد. این ویژگی باعث شد که در آن زمان بسیاری از کارخانه‌های شیشه نتوانند سیلیس را ذوب کنند و کار خود را پیش ببرند. برای کاهش دمای ذوب سیلیس می‌توان از عناصری مانند پتاس، سودا و سرب استفاده کرد. این عناصر را باید در زمان ذوب سیلیس به آن اضافه کرد. مواد دیگری مانند آهک برای پایداری بهتر شیشه و بالابردن مقاومت آن اضافه می‌شود.

رنگ‌آمیزی شیشه برای تولید استیند گلس به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد. گاه برای رنگ‌آمیزی شیشه، از پودرهای اکسیدهای فلزی و یا پودر فلزات استفاده می‌شود. روشی که شیشه‌های رنگی بسیار زیبا و با کیفیت به دست می‌دهد. در این روش، در حالی که شیشه در حالت مذاب است، پودر اکسیدهای فلزی را به آن اضافه می‌کنند. اکسیدهای مس، رنگ سبز یا سبز مایل به آبی در شیشه ایجاد می‌کند. کبالت رنگ آبی تیره به آن می‌بخشد. بیشتر شیشه‌های قرمز مدرن با استفاده از عنصر مس رنگ آمیزی می‌شوند. تکنیک‌های دیگری هم برای رنگ‌آمیزی وجود دارد. مثلاً استفاده از براده‌های زنگ زدۀ آهن برای ایجاد رنگ سیاه. این رنگ‌ها در زمانی که شیشه ذوب است ایجاد می‌شوند. بنابراین، کیفیت، ماندگاری و زیبایی بصری خاص خود را دارند.

رنگ آمیزی سرد

گاه رنگ آمیزی شیشه‌ها زمانی صورت می‌گیرد که شیشه تولید شده است و رنگ، بعد از پخت شیشه بر آن اعمال می شود. مسلماً چنین رنگ‌هایی ماندگاری خوبی ندارند.

روش دیگری نیز برای رنگ آمیزی شیشه ها وجود دارد. به این صورت که ابتدا بر سطح یک ورق شیشه‌ای طرح مورد نظر را رسم می کنند. سپس طرح زسم شده را با دست رنگ می کنند. در نهایت شیشه طرح دار رنگ آمیزی شده را به کوره منتقل می‌کنند تا طرح و رنگ به ذرات شیشه متصل شود.

خاستگاه استفاده از شیشه های رنگی در معماری به قرن هفتم بر می‌گردد. زیرا قرن هفتم دوره ای بود که معماران شروع به تزئین ساختارهای مذهبی از جمله کلیساها و صومعه‌ها کردند. صومعه سنت پاولز در جارو یکی از نخسین اماکن مذهبی شناخته شده است که با استیند گلس تزئین شد. در قرن هشتم، استفاده از شیشه‌های رنگی برای تزیین عناصر پر زرق و برق معماری اسلامی، از جمله مساجد و کاخ‌ها در سراسر سوریه، مصر، ایران و عراق مود استفاده قرار گرفت. رفته رفته در معماری ایرانی نیز جا خوش کرد.

در این میان، پنجره‌های شیشه‌ای بزرگ و رنگارنگ قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم معروف هستند. در قرون وسطی، پنجره‌های شیشه‌ای رنگی را می‌توان در بسیاری از کلیساهای در سراسر اروپا یافت. استین گلاس‌های مورد استفاده در اروپا، تا حدود قرن دوازدهم به شکل ساده بودند. تا اینکه در دورۀ معماری گوتیک به دلیل توجه بیشتر به ارتفاع سازه و همچنین نور، شیشه‌های رنگی با اشکال خاص‌تری مورد استفاده قرار گرفتند و شکوه بیشتری به خود گرفتند.

معماری رومی که با ماهیت و طبیعت سر سخت و محکم، وجود ستون‌ها و ظاهر خاص خود شناخته می‌شود نیز اغلب از شیشه‌های رنگی برای به تصویر کشیدن افراد در حال عبادت، با مجموعه‌ای از رویدادهای مرتبط با کتاب مقدس استفاده می‌کرد. در معماری، از گونه‌های ابتدایی‌تر شیشه‌های رنگی و عمدتاً از رنگ‌های قرمز و آبی استفاده می‌شد. متأسفانه در طول زمان بسیاری از آنها از بین رفته و تعداد کمی باقی مانده‌اند.

عصر رنسانس برداشت متفاوتی در استفاده از شیشه های رنگی در معماری ارائه داد.  در حالی که ماهیت شیشه‌های رنگی عمدتاً کتاب مقدس بود، در ساختمان‌های سکولار از جمله تالارهای شهر و حتی در ساختمان های مسکونی نیز استفاده شد. در آن زمان، اغلب از قاب های لکه‌دار و رنگ نقره‌ای روی شیشه‌های سفید استفاده می‌شد. این قاب‌ها روی پنجره‌های شیشه‌ای خانه‌ها اعمال می‌شد. در دورۀ رنسانس، احساس در استفاده از شیشه های رنگی در معماری پر رنگ‌تر شد و مناظر با استین گلس دقیق‌تر به تصویر کشیده شد.

پنجره‌های گوتیک، از جمله پنجره‌های گل رز و نیزه‌های قوسی، طبیعتی تزئینی‌تر داشتند. از این رو، در ساخت آن ها، از شیشه‌های بیشتر با اشکال پیچیده‌تر استفاده می‌شد که در نهایت نیز به ورود نور بیشتر به ساختمان منجر می گشت.

در اواخر قرون وسطی و قرن نوزدهم، استفاده از استین گلس در معماری محبوبیت خود را رفته رفته از دست داد. یکی از دلایل آن، رهبران کاتولیک ها بودند. کاتولیک ها علاقه‌ای به تزئینات پیچیده‌ نداشتند و خواهان ساخت ساختمان‌های ساده‌تر و بدون تزئین بودند.

مورد دیگر که منجر به کمرنگ شدن و عدم استفاده از استین گلس در معماری شد، گروه‌های پیوریتن (Puritan groups) و پارلمان انگلیس بود. آن‌ها خواهان حذف تصاویر مریم مقدس و تثلیث بودند. همین امر منجر به تخریب مقدار زیادی شیشه‌های رنگی شد. این تخریب‌ها، در نهایت به دلیل هزینه گزافی که جایگزینی شیشه‌های رنگی با شیشه‌های معمولی‌تر داشت، متوقف گشت.

علاقه به سبک گوتیک در قرون وسطی موجب احیای گوتیک شد. در حدود سال 1740 میلادی، این سبک مجدداً احیا و بازگردانده شد. بسیاری از ثروتمندان قلعه هایی را برای خود ساختند که مطابق با ساختارهای توصیف شده در رمان‌های گوتیک بود. محبوبیت احیای گوتیک منجر به ساخت تعداد زیادی کلیسای جدید شد. کلیساهایی که مملو از استین گلس های چشم نواز و خاطره انگیز بودند. با احیای تکنیک های قرون وسطایی تولید شیشه، این ماده به طور گسترده ای توسط هنرمندان سبک گوتیک مورد استفاده قرار گرفت.

استند گلس در قرن نوزدهم و بیستم

در طول قرن نوزدهم، جنبش هنرها و صنایع دستی آمریکا به دنبال انتقال هنر شیشه‌های رنگی در جایگاه هنرهای مدرن بود. برای این منظور، افرادی مانند فرانک لوید رایت از شیشه‌های رنگی به عنوان بخشی ذاتی از فضای داخلی مدرسه رایت در پریری استفاده کردند و پنجره‌هایی منحصر به فرد ایجاد کردند.

عمارت توت فرنگی هیل (1717-1797) در لندن دارای عناصری از شیشه‌های رنگی قرون وسطایی است. این عمارت برای شخصی به نام هوراس والپول که یک مجموعه‌دار مشتاق هنر استیند گلس است، بازسازی و نصب شده است. هنگامی که استین گلس شروع به پیدایش مجدد کرد، بسیاری از شرکت‌های انگلیسی آن را در نمایشگاه بزرگ کریستال پالاس در سال 1851 ارائه کردند.

در طول قرن بیستم، شیشه های رنگی در جنبش هنر و صنایع دستی و هنر نو مطرح در طراحی داخلی مورد استفاده قرار گرفت. تولید کنندگان معاصر استیند گلس، از هنر باستانی ساخت شیشه‌های رنگی برای تقویت عناصر معماری امروزی استفاده می‌کنند.

به طاق‌هایی که با استفاده از شیشه‌های رنگی ساخته می‌شوند، طاق (گنبد) استین گلس گفته می‌شود. اگرچه استفاده از شیشه های رنگی در نماسازی طاق ها و گنبدها تاریخچه‌ای دیرینه دارد، اما امروزه نیز مجدداً مورد توجه معماران قرار گرفته است. افراد تمایل پیدا کرده‌اند تا در منازل و ساختمان های ویلایی و لوکس، به منظور ایجاد جلوۀ جذاب‌تر و خاص‌تر به طراحی داخلی ساختمان خود، از شیشه های رنگی استفاده کنند. اجرای استین گلاس‌هایی که رنگ‌های آرام بخش دارد، سبب می‌شود تا با تلألو نور آفتاب، هاله‌های آرام بخش در محوطۀ داخلی ساختمان سایه افکند. امکان ساخت شیشه‌ها به صورت برآمده (محدب) و فرو رفته (مقعر) دست معماران را برای ایجاد طرح های زیباتر و خاص‌تر باز کرده است.

شیشه های رنگی که در معماری و دکوراسیون استفاده می شوند، دو نوع هستند:

1. استند گلس های کلیسا.
2. استند گلس های اپالیستی.

1- استند گلس های نوع کلیسا

• شیشه های نوع کلیسا از دو طرف دید دارند.
• در رنگ های متنوعی موجود هستند.
• شیشه‌ها از هر دو طرف صاف هستند؛ همچنین شیشه‌ها از یک طرف صاف و در طرف دیگر طرح دار هستند.

3- استند گلس های اپالیستی

• در رنگ‌های متنوع تولید و به بازار عرضه می‌شوند.
• مات هستند و از دو طرف دید ندارند.
• در انواع طرح دار، طرح و نقش در یک طرف شیشه حک شده است.

برای مات کردن شیشه‌ها، از ماسه استفاده می‌شود. به این صورت که ماسه را با دستگاه سند بلاست، با فشار بر سطح شیشه پرتاب می‌کنند. به این شیشه های مات، شیشه سند بلاست گفته می‌شود.

برای مونتاژ گلس‌ها در کنار هم دو ابزار وجود دارد:

1. لدکیم: لدکیم مفتول‌های فلزی است که مخصوص مونتاژ شیشه های کوچک در کنار هم است و معمولاً شکلی H مانند دارد.
2. کاپرفویل: گاه بجای مفتول، از ورقه‌های نازک مس برای مونتاژ استفاده می‌شود. این ورق‌های نازک کاپرفویل نام دارند. در مورد بخش‌هایی که کار ظریف‌تر و جزئیات بیشتر است، بجای لدکیم، از کاپرفویل استفاده می‌شود. کاپرفویل در مورنتاژ شیشه های تیفانی کاربرد دارد.