سبک معماری هندو ساراسنیک و ویژگی های آن

معماری هندو ساراسنیک یک سبک معماری که بیشتر توسط معماران بریتانیایی در هند مورد استفاده قرار می‌گرفت. گنبد و نقوش و عناصر اسلیمی از ویژگی‌های شاخص این سبک است. شکل‌گیری هندو ساراسنیک جنبه سیاسی دارد و بر اساس تفکرات مستعمرانه انگلیسی‌ها است. معماران بریتانیایی این سبک را در اواخر قرن نوزدهم عمدتا برای ایجاد ساختمان‌های عمومی و دولتی به کار می‌بردند. ساختمان‌های شهر راج بریتانیا و کاخ‌های ایجاد شده برای حاکمان و شاهزادگان در این دوران، اغلب از همین شیوه الهام گرفته اند. معماری به سبک هندو ساراسنیک با عناوین دیگری همچون هندو گوتیک، مغول گوتیک، نئو مغول یا هندو هم شناخته می‌شود. زیرا ساختار اصلی این شیوه از ترکیب سبک‌های معماری هندو اسلامی با گوتیک و سایر سبک‌های اروپایی ایجاد شده است.

عناصر سبکی و تزئینی معماری هندو ساراسنیک اغلب از معماری بومی هندو اسلامی، به ویژه معماری مغول که بریتانیایی‌ها آن را سبک کلاسیک هندی می‌نامیدند، استخراج شده است. در واقع، عناصر و ویژگی‌های این شیوه معماری از معماری معابد هندو کمتر الهام گرفته‌اند. از طرف دیگر، چیدمان و ساختار اصلی ساختمان‌های ایجاد شده با این روش اغلب نزدیک به آن چیزی است که در ساختمان‌های معاصر سبک‌های احیاگر دیگر مانند نئوکلاسیک و احیای گوتیک می‌توان دید. البته ویژگی‌های خاص هندی و تزئینات نیز اضافه و بکار گرفته شده است.

ساراسنیک (Saracenic) اصطلاحی بود که قبلا رومیان باستان برای اشاره به افرادی که در مناطق بیابانی زندگی کرده و به عنوان اعراب شناخته می‌شدند، استفاده می‌کردند. نام گذاری سبک معماری هندو ساراسنیک هم تا حد زیادی از این اصطلاح الهام گرفته است. چرا که این شیوه معماری ترکیبی از سبک‌های اروپایی و معماری اسلامی است که توسط اعراب مسلمان به کشورهای تحت سلطه خود از جمله هند منتقل شده بود. واژه ساراسین (Saracen) تا قرن نوزدهم میلادی هم در اروپا برای اشاره به اعراب مسلمان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

البته قبل از ترویج شیوه معماری هندو ساراسنیک، بریتانیایی‌ها از سبک‌های معماری کلاسیک یونانونی و رومی برای ایجاد ساختمان‌های عمومی و دولتی استفاده می‌کردند. این نشان از حکومت استعماری و قدرت و تسلط آن‌ها بر هندوستان دارد. باروک (Baroque)، پالادین (Palladian) و معماری ویکتوریایی (Victorian) از متداول‌ترین سبک‌های مورد استفاده در این دوران توسط بریتانیایی‌ها در هندوستان و بخصوص بخش بریتانیایی آن محسوب می‌شود.

ظهور و پیدایش سبک هندو ساراسنی به بخش بریتانیایی هندوستان مربوط می‌شود. اما این شیوه به سرعت گسترش پیدا کرد و در خارج از هندوستان هم مورد استفاده قرار گرفت. هندو ساراسنیک بخصوص در خارج از مناطق هند بریتانیایی از محبوبیت بالایی برخوردار بود. معماران عناصر اسلامی و اروپایی از دوره‌های مختلف را با هم مخلوط کرده و آثار جدیدی پدید می‌آورند. علاوه بر بخش غیر بریتانیایی هندوستان، این سبک توسط معماران بریتانیایی به سایر مناطق تحت استعمار این کشور هم گسترش پیدا کرد.

سیلان بریتانیا (سریلانکای فعلی) از جمله مستعمرات آن دوره بریتانیا است. ساختمان‌های زیادی به سبک معماری هندو ساراسنیک در آنجا ایجاد شد. ایالت فدرال مالایی (مالزی کنونی) هم از جمله دیگر مستعمرات بریتانیا به حساب می‌آید که معماری به شیوه هندو ساراسنی در آن ترویج پیدا کرد. این سبک به دلیل ویژگی‌های جذاب، حتی گاه در ساخت خانه‌های بزرگ در خود بریتانیا هم مورد استفاده قرار می‌گرفت. غرفه سلطنتی برایتون (royal Brighton Pavilion) و خانه سزینکوت (Sezincote House) در گلوسترشایر نمونه‌هایی برجسته از آثار هندو ساراسنی در بریتانیا به شمار می‌آيند.

نسخه گسترده‌تر اروپایی سبک معماری هندو ساراسنیک با عنوان «معماری احیای موری»‌ شناخته شده و در آمریکا هم از محبوبیت زیادی برخوردار است. این شیوه معماری تمایل کمتری به استفاده از ویژگی‌های خاص معماری آسیای جنوبی دارد. بجای آن، از ویژگی‌های معماری کشورهای عرب زبان استفاده می‌کند. نئو مدجر سبکی مشابه در اسپانیا است که به ترکیب عناصر و ویژگی‌های معماری اسلامی و اروپایی می‌پردازد. در پاکستان هم که سرزمینی مستقل از هندوستان می‌باشد، ساختمان‌های هندو ساراسنی زیادی بر جا مانده؛ موزه لاهور یکی از مشهورترین آن‌هاست.

پایه ایجاد سبکی جدید در معماری هندوستان با این عنوان، بر اساس تصمیم معماران بریتانیایی به تطبیق ویژگی‌هایی هندی در سازه‌ها ایجاد شد. این حرکت هم نتیجه جنبش هنر و صنایع دستی در انگلستان بود. جنبش مذکور در راستای اصلاح طراحی و دکوراسیون اتفاق افتاد. در واقع، هدف از آن احیای صنایع دستی بود که به دلیل صنعتی شدن جوامع آن روزهای اروپا، از رونق افتاده بود. در همین راستا، معماران بریتانیایی در هندوستان ترجیح دادند بر ویژگی‌های سنتی هند در معماری توجه کنند که نتیجه آن سبک معماری هندو ساراسنیک بود.

البته تعداد معمارانی که دست اندرکار ایجاد و گسترش سبک هندو ساراسنی هستند، چندان زیاد نبود. رابرت فلوز چیشولم (Robert Fellowes Chisholm)، ساموئل سوینتون جیکوب (Samuel Swinton Jacob)، هنری ایروین (Henry Irwin)، ادوین لوتینز (Edwin Lutyens) و چارلز مانت (Charles Mant) برخی از مشهورترین معماران بریتانیایی هستند که در راستای تطبیق ویژگی‌های هندی در ساختمان‌های این کشور تلاش کردند. به این ترتیب، شیوه معماری هندو ساراسنیک به شکل گسترده جهت ایجاد ساختمان‌های عمومی و دولتی به کار گرفته شد.

معماری نئو مغول ترکیبی از ويژگی‌های سبک‌های مختلفِ معماری اعم از هندو، معماری اسلامی و شیوه‌های اروپایی است. از این میان، بخش قابل توجهی از عناصر معماری هندو  در نئو مغول استفاده شده است. بر اساس تکنیک‌های سنتی، معابد از کنده‌کاری صخره‌ها و یا از سنگ ساخته می‌شد. از طرف دیگر، معماری مسلمانان بود که بر پایه طاق و گنبد بنا می‌شد. مسجد با پلان حیاط و سیستم چهار ایوان نیز از ویژگی‌های بارز معماری ایرانی است که سبک نئو مغول مورد استفاده قرار گرفته است. عناصر موجود در سبک‌های اروپایی هم به این موارد اضافه شده و ترکیبی از مشخصه‌های جدید را ایجاد کرد.

معماری هندو ساراسنیک (نئو مغول) دارای یک سری ويژگی‌های مشخص است که تقریباً در تمامی بناهای ایجاد شده با این روش وجود دارند. با شناخت این ویژگی‌ها می‌توانید آثار و بناهای هندو ساراسنی را تشخیص دهید. برخی از مهمترین ویژگی‌ها و مشخصات بناهای ایجاد شده به این سبک، به شرح ذیل است.

• گنبدهای پیازی و گنبدهای مینیاتوری یا چترهای گنبدی شکل
• پیش آمدگی لبه‌های آویزان که اغلب توسط براکت‌های برجسته پشتیبانی می‌شوند.
• طاق‌های نعل اسبی که از ویژگی‌های شاخص اسپانیای اسلامی و شمال آفریقا است.
• قوس‌های نوک تیز و قوس‌های گوشه دار
• برج و مناره
• سقف‌های منحنی به سبک بنگالی
• کیوسک‌های گنبدی روی سقف
• آلاچیق‌های باز و سقف‌های طاق دار
• پنجره‌های حرمسرا و جلیس یا صفحه‌های روباز
• قله‌ها و پاروهای بازر سوراخ شده
• پنجره‌های روکش شده به سبک مشربیا یا جاروخا
• ایوان‌هایی با ورودی قوسی شکل
• نقوش و عناصر از سبک‌های هندو، اسلیمی و بیزانسی
• رنگ‌های متضاد طاق‌های دور قوس به ویژه قرمز و سفید؛ از دیگر ویژگی‌های معمول معماری اسپانیا و آفریقای شمالی محسوب می‌شوند.

به طور کلی، هندو ساراسنیک یک سبک جدید در معماری بود که ظهور آن جنبه سیاسی داشت و منافع زیادی برای بریتانیا ایجاد می‌کرد. زیرا رضایت مردم هندوستان را که آن زمان جزء مستعمرات بریتانیا بود، فراهم می‌آورد. در واقع، هم ساکنان بریتانیایی هند و هم بومی‌های هندی از ساختمان‌های ایجاد شده با این شیوه معماری راضی بودند. به همین خاطر، معماران مطرح این سبک هم عمدتا افرادی بریتانیایی بوده‌اند. معماران زیادی در ایجاد ساختمان‌های هندو ساراسنی نقش داشته‌اند. اما برجسته‌ترین آن‌ها در اروپا و آمریکا شامل موارد زیر هستند:

• رابرت فلوز چیشولم (Robert Fellowes Chisholm)
• ساموئل سوینتون جیکوب (Samuel Swinton Jacob)
• هنری ایروین (Henry Irwin)
• ادوین لوتینز (Edwin Lutyens)
• چارلز مانت (Charles Mant)
• ویلیام امرسون (William Emerson)
• جورج ویتت (George Wittet)
• فردریک دبلیو استیونز (Frederick W. Stevens)

گستره وسیع مرزهای هند بریتانیایی از یک طرف و گستردگی استعمار بریتانیا در آن دوران از طرف دیگر، تا حد زیادی موجب گسترش سبک معماری هندو ساراسنیک شد. از این رو ساختمان‌ها و بناهای متعددی با این شیوه در کشورهای مختلف بخصوص هندوستان ایجاد شد. شیوه معماری هندو ساراسنی جزء سبک‌های معاصر به شمار می‌آید. از این رو، بسیاری از آثار آن کاملا سالم و دسترس بوده و جزء میراث فرهنگی کشورها ثبت شده‌اند. تعدادی از برترین آثار و بناهای معماری به سبک هندو ساراسنیک در هندوستان و سایر کشورها، در ادامه معرفی شده است.

1. پایانه چاتراپاتی شیواجی
2. کاخ میسور
3. کاخ چپاوک
4. دادگاه عالی مدرس
5. ساختمان دبیرخانه
6. هتل تاج محل
7. دروازه هند
8. دربار محل
9. سالن عمومی ویکتوریا
10. موزه شاهزاده ولز
11. کالج خلسا
12. کاخ تاجهات
13. مسجد جامی الالفار

1. پایانه چاتراپاتی شیواجی (Chatrapati Shivaji Terminus)

این پایانه که ابتدا با نام پایانه ویکتوریا شناخته می‌شد، یکی از نمونه‌های نمادین معماری با شیوه هندو ساراسنی در ماهاراشترای بمبئی است. این ساختمان بیش از ۱۲۵ سال سن داشته و در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این آثار برجسته معماری هندو ساراسنیک توسط فردریک ویلیام استیونز طراحی شده و در حال حاضر یکی از نمادهای شهر بمبئی هندوستان به شمار می‌آيد. ساخت این پایانه از سال ۱۸۷۸ میلادی آغاز شده و به مدت ۱۰ سال به طور انجامید.

پایانه چاتراپاتی شیواجی (ویکتوریای سابق) یک ایستگاه راه آهن با دفتر مرکزی بوده و به عنوان یک معبر بین المللی بزرگ در بمبئی شناخته می‌شود. این بنا از ویژگی‌های شگفت انگیزی برخوردار است که عمده آن‌ها از معماری هندی برگرفته شده اند. گنبدهای سنگی، طاق‌های نوک تیز و برجک‌های الهام گرفته شده از شیوه‌های معماری هندی برخی از مهمترین این ویژگی‌ها به شمار می‌آيند. علاوه بر این موارد، برخی ویژگی‌های سبک معماری گوتیک مانند گارگویل‌ها و گروتسک‌های تمثیلی هم در این سازه دیده می‌شود.

2. کاخ میسور (Mysore Palace)

یکی دیگر از آثار سبک معماری هندی در کارناتاکا واقع شده است. این بنا با نام کاخ میسور یا کاخ آمبا ویلاس شناخته می‌شود و بسیاری از ویژگی‌های معماری هندو ساراسنی را در خود جای داده است. هنری ایروین معمار بریتانیایی طراحی و ساخت این بنای مشهور را در کارناتاکا بر عهده گرفته و تا اثری باشکوه در این شهر ایجاد شود. این سازه شامل یک ساختمان سنگی سه طبقه می‌باشد که از گرانیت خاکستری ساخته شده است. سقف این بنا با گنبدهای صورتی عمیق که توسط از جمله یک گنبد پنج طبقه پوشش داده می‌شود.

این ساختمان در سال ۱۸۹۷ ساخته شده و بسیاری از ویژگی‌های سبک هندو ساراسنی را در خود دارد. طاق‌های منحنی، سایبان های کمان مانند، پنجره‌های خلیج با شکوه، ستون‌هایی به سبک‌های متنوع از بیزانس تا هندو، مرتفع با جزئیات پیچیده و استفاده از مجسمه به طور برجسته در این ساختمان دیده می‌شود. به کارگیری طرح‌های اسلیمی سبک‌های راجستانی که با عناصر گوتیک و مصالح سنتی ترکیب شده‌اند، ساختاری با شکوه و زیبا برای این کاخ ایجاد کرده‌اند.