سبک معماری اصفهانی، ویژگی ها و بناهای معروف آن

سبک اصفهانی یکی از سبک‌های معماری ایرانی و آخرین شیوۀ معماری ایرانی است که خاستگاه آن، معماری بومی آذربایجان بوده و اما در اصفهان رشد کرده است. از این رو، بهترین سازه‌های ساخته شده به شیوۀ اصفهانی، در شهر اصفهان قرار دارند و می‌توان آن‌ها را در این شهر یافت.

قبل از رواج شیوه اصفهانی، سبک آذری مهمترین شیوه معماری در کشور به حساب می‌‌آمد. اما با روی کار آمدن معماری اصفهانی، روش معماری آذری اندک اندک جایگاه خود را از دست داد. طرح‌ها در شیوه اصفهانی نسبت به آذری خیلی ساده‌تر شدند و بیشتر به شکل مربع یا مستطیل در ساختمان‌ها و فضاهای مختلف کار می‌شد. در واقع، شیوه آذری از هندسه‌ای قوی استفاده می‌کرد که نتیجه کار آن طرح‌های پیچیده بود. در حالی که شیوه اصفهانی بیشتر به طرح‌های ساده می‌پرداخت و از شکل ها و خطوط شکسته استفاده می‌کرد.

پیش‌آمدگی‌ها و پس‌رفتگی‌ها در پلان ساختمان‌ها که در سایر سبک‌های معماری اسلامی به وفور یافت می‌شد، در روش اصفهانی تا حد زیادی کاهش یافتند. از طرف دیگر، توجه زیادی به استفاده از شکل‌ها و اندازه‌های یکسان شد. برای مثال، می‌توانید در ساختار میدان نقش جهان یا پل خواجو، به عنوان نمونه‌هایی برجسته از این سبک معماری، تعداد بسیار زیادی قاب را مشاهده کنید که همگی دارای اندازه و شکل یکسانی هستند.

معماری اصفهانی، اندکی پیش از تشکیل حکومت صفویه و در زمان قره قویونلوها در اصفهان وجود داشت. اما در ادامه و با به روی کار آمدن صفویان، تا حد زیادی ترویج یافته و تغییراتی هم در آن ایجاد گردید. در دوران صفویه کشور ما از نظر قدرت و هنر در سطح بالایی قرار داشت و پادشاهان صفوی با کشورهای اروپایی و کشورهای بزرگ همسایه در ارتباط بودند. این ارتباطات باعث شد تا جذب زیبایی و هنر موجود در سازه‌های این کشورها به خصوص هند و عثمانی یا همان ترکیه کنونی شوند.

به این ترتیب، شاهان صفوی تصمیم گرفتند شکوه و زیبایی موجود در معماری این کشورها را در ایران هم به کار گیرند. البته این تنها یک تقلید صرف از معماری هند یا عثمانی نبود. بلکه نکات قابل توجه موجود در معماری آن‌ها را به سبکی که توسط قره قویونلوها مورد استفاده قرار می‌گرفت، افزودند. از این رو، معماری اصفهانی در این دوره و به خصوص در زمان حکومت شاه عباس صفوی به اوج خود رسید. مدارس، مساجد، کاروانسراها و گرمابه‌های زیادی در دوران صفویه به این سبک ساخته شد که بیشتر آن‌ها در شهر اصفهان بودند. اما سایر شهرها از جمله کاشان و شیراز هم دارای بناهای مطرحی در این سبک هستند.

سبک اصفهانی دارای ویژگی‌های خاصی است که مخاطب با مشاهده آن‌ها در یک فضا یا ساختمان، به راحتی می‌تواند متوجه این شیوه معماری بشود. البته برخی از این ویژگی‌ها در سایر سبک های اسلامی – ایرانی هم وجود دارند. اما ترکیب آن‌ها با مولفه‌های منحصر به فرد شیوه اصفهانی، این سبک را به خوبی واضح کرده است. برخی از مهمترین ویژگی‌های معماری اصفهانی عبارتست از:

1. استفاده از ایوان در صورت و نقشی جدید
2. ساده بودن پلان‌ها
3. شکل خاص گنبدها
4. کاشی های هفت رنگ
5. استفاده از رنگ های خاص
6. ایجاد نقش بر دیوارها
7. آینه‌کاری و گچ‌کاری

1- استفاده از ایوان در نقشی جدید

در این سبک از معماری سنتی ایران، ایوان ها هم چنان به عنوان فضایی در حد فاصل درونی و بیرونی بناها و ساختمان ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. اما علاوه بر آن، ایوان‌ها برای نماسازی در بخش‌های عمومی شهر هم به کار گرفته می‌شد. تکرار ایوان‌ها دور میدان نقش جهان، نمونه‌ای بارز از این کاربرد جدید است.

2- سادگی پلان ها و ته رنگ ها

در سبک اصفهانی، ته رنگ ها نسبت به شیوه های قبلی معماری سادگی بیشتری دارند. در اکثر بناها و ساختمان های ساخته شده با این نوع معماری، ته رنگ‌ها در شکل های چهار گوش یا چند ضلعی خلاصه می‌شوند.

3- شکل خاص گنبدها

گنبدها مانند سایر سبک‌های اسلامی، در شیوه معماری اصفهانی هم حضور دارند. با این حال، در این سبک شکل گنبدها نسبت به قبل تغییراتی داشته است. به این ترتیب که گوشه های زیر گنبدها ساده‌تر شده‌اند. همچنین، ساقه گنبدها نسبت به اربانه یا همان گریو کوتاه در سبک آذری کشیده‌تر شده‌اند. این تغییرات در شکل گنبدها هم موجب عظمت بخشیدن به بنا و هم افزایش نور درون فضای ساختمان می شود.

4- کاشی هفت رنگ

تا قبل از رواج معماری اصفهانی در ایران، در بیشتر بناها و ساختمان‌ها از کاشی‌های معرق استفاده می‌شد. اما سبک اصفهانی تغییری بزرگ در این زمینه ایجاد کرده و کاشی‌های هفت‌رنگ را جایگزین کاشی‌های معرق نمود. کاشی‌های هفت رنگ اگرچه از نظر مقاومت نسبت به انواع معرق طول عمر کمتری دارند. اما از نظر تنوع رنگ، نقش‌ها و جلوه‌های زیبایی شناختی، نسبت به معرق‌کاری دارای مزیت هستند.

5- استفاده از رنگ های خاص

یکی دیگر از ویژگی های منحصر به فرد شیوه اصفهانی، رنگ‌های به کار رفته در پوشش‌ها و آمودهای این بناها است. بررسی بناهای ساخته شده با این شیوه معماری به خوبی نشان می‌دهد که تمایل زیادی به استفاده از رنگ آبی وجود داشته است. فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید شیری و طلایی از جمله دیگر رنگ‌هایی هستند که در بناهای این سبک مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

6- ایجاد نقش بر دیوارها

از دیگر تفاوت‌های معماری اصفهانی نسبت به سایر شیوه‌های قدیمی، می‌توان به نقش‌های موجود روی دیوارها اشاره کرد. در بسیاری از موارد این نقش‌ها با قرار گرفتن کاشی‌های رنگی در کنار یکدیگر ایجاد می‌شدند. نقش‌های روایتی بر دیوار کاخ چهل ستون و نقش‌های تزئینی بر دیوار کاخ‌های صفوی، نشان دهنده این ویژگی خاص شیوه اصفهانی است.

7- آینه کاری و گچ کاری

آینه کاری در تالارها و طاق سردرها آمودهای ابداعی این سبک هستند که در شیوه‌های معماری ایرانی باستان به ندرت دیده می‌شوند. گچ کاری و گچ تراشی هم از دیگر روش‌هایی است که برای تزئین بناها در این شیوه معماری مورد استفاده قرار گرفته است.

در دوران صفویه، پس از مدت‌ها آرامش و ثبات در کشور حاکم شد و مردم توانستند در کنار برطرف کردن نیازهای اولیه خود، به هنر، تجارت، کشاورزی، تحصیل علم و دانش و اقدامات عالی دیگر بپردازند. در سایه این آرامش و ثبات، بناها و ساختمان های متعددی در کشور و به خصوص اصفهان به عنوان پایتخت حکومت صفویان ساخته شد. از آنجا که اصلی‌ترین شیوۀ معماری در این دوره شیوه اصفهانی بود، اکثر بناهای تاریخی شهر اصفهان با این سبک ساخته شده‌اند. این بناها شامل کاخ‌ها، مساجد، میادین، کاروانسراها، مدرسه و گرمابه‌ها می‌شود. 

از زمان ورود اسلام به ایران، همواره توجه زیادی به بناهای مذهبی شده است. اما حکومت صفویه بیش از هر حکومت دیگری به این موضوع اهمیت داد. به همین دلیل شاهد ایجاد بناهای مذهبی بسیاری زیادی در این دوره هستیم. از جمله مهمترین بناهای مذهبی دوره اسلامی هم مساجد هستند. در همین راستا، مسجدهای بزرگی در شهرهای مختلف کشور از جمله خود اصفهان ایجاد شد که بیشتر آن‌ها هنوز هم با همان شکل ابتدایی خود پابرجا هستند. برخی از مشهورترین مساجد سبک اصفهانی در ایران عبارتند از:

• مسجد شیخ لطف الله
• مسجد امام اصفهان (مسجد شاه سابق)
• مسجد وکلیل شیراز
• مسجد آقا بزرگ کاشان

معماری شیوه اصفهانی با تمام ویژگی‌های جدیدی که نسبت به سبک‌های قدیمی‌تر دارد، باز هم یک سبک معاری ایرانی ـ اسلامی محسوب می‌شود. وجود گنبدها، مناره، طاق، ستون و موارد این چنینی دیگر در بناها و ساختمان های آن، به خوبی این موضوع را تایید می‌کند. در واقع، معماری اصفهانی را می‌توان یک سبک توسعه یافته نسبت به شیوه های اسلامی قبلی دانست که برخی از اصول آن‌ها را حذف کرده و برخی ویژگی‌های جدید اضافه نموده است. همچنین، از بعضی مزایای معماری کشورهای همسایه مانند هند و عثمانی هم برای بهبود ظاهر و کیفیت بناها استفاده شده است.

بناهای متعددی در شهرهای مختلف کشور وجود دارند که شیوه معماری اصفهانی ساخته شده‌اند. خوشبختانه تعداد زیادی از این آثار و بناها هنوز صحیح و سالم باقی مانده‌اند تا مردم بتوانند هنر معماری ایرانی و اصفهانی را مشاهده کرده و از آن لذت ببرند. در این قسمت، برخی از مشهورترین آثار این سبک به اختصار توضیح داده شده است.

1. میدان نقش جهان
2. کاخ چهل ستون
3. پل الله وردی خان (سی و سه پل)
4. مدرسۀ خان شیراز

1- میدان نقش جهان

میدان نقش جهان در قرن ۱۱ هجری با الگوبرداری از میدان حسن پاشای تبریز ساخته شد. ابتدا از میدان نقش جهان برای بازی چوگان استفاده می‌شد و به همین دلیل با نام میدان چوگان هم شناخته می‌شود. استفاده از سبک اصفهانی در سازه‌های مختلف این میدان کاملا واضح است. در چهار ضلع اصلی این میدان چهار بنای مشهور وجود دارد که شامل مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، کاخ عالی قاپو و سردر میدان قیصریه است. این بناها نیزخود به شیوه معماری اصفهانی ساخته شده‌اند.

2- کاخ چهل ستون

کاخ چهل ستون جزو بناهای تاریخی شهر اصفهان می‌باشد که به سبک معماری اصفهانی ایجاد شده است. ساخت این بنا در زمان شاه عباس اول آغاز و در زمان شاه عباس دوم به پایان رسید. بر اساس کتیبه یافته شده در سال ۱۳۲۷ شمسی، ساخت کاخ در سال ۱۰۵۷ انجام گرفته است. هسته اولیه کاخ چهل ستون، کوشکی بوده است و به دستور شاه عباس اول در میان باغ بنا شد. یک تالار میانی نیز کاخ و غرفه‌های چهارگوش آن را در بر می‌گرفت.

در زمان شاه عباس دوم، در ساختمان مرکزی تغییراتی ایجاد و بخش‌های دیگری به آن افزوده شده است. مهمترین بخش‌هایی هستند که در زمان شاه عباس دوم ایجاد و به کاخ اضافه شدند عبارتند از:

• تالار آینه
• تالار ۲۰ ستون
• دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه
• ایوان‌های طرفین سالن پادشاهی
• حوض بزرگ مقابل تالار 

دیوارها و سقف کاخ چهل ستون هم در همین دوره، با استفاده از نقاشی، کاشی کاری و آینه کاری تزئين شدند.

در جلوی کاخ چهل ستون ایوانی سرپوشیده قرار دارد. این ایوان بر روی ۲۰ ستون قرار گرفته است. روبروی ایوان هم حوضی قرار دارد که سایه ستون‌ها در آن می‌افتد. به همین خاطر، این مجموعه تاریخی به عنوان کاخ چهل ستون شناخته می‌شود. دیوارهای کاخ با نقاشی‌های دوران صفویان تزئین شده و نمایی زیبا به آن بخشیده‌ است.

3- پل الله وردی خان (سی و سه پل)

سی و سه پل در قرن یازدهم هجری، به دستور شاه عباس و با نظارت الله وردی خان گرجی ساخته شده است. به همین خاطر، با نام پل الله وردی خان هم شناخته می‌شود. این پل با حدود ۲۹۷ متر طول، ۱۴ متر عرض و ۳۳ دهانه، بزرگ‌ترین بنای روی آب ایران محسوب می‌شود. در ساخت پل الله وردی خان از آجرهای زرد رنگ و سنگ آهک استفاده شده که مصالح معماری معمول در عصر صفویان بوده است.

پل الله وردی خان دارای معماری دو سطحی است:

1. سطح اول را ۳۳ دهانه تشکیل داده و آب از میان آن‌ها عبور می‌کند. دلیل نام گذاری این بنا به سی‌ و سه پل هم ساختار معماری سطح اول آن است.
2. سطح دوم پل، مسیری برای عبور عابران پیاده و دیوارهایی برای حفاظت از آن‌ها در برابر باد و سقوط به درون آب می‌باشد. همچنین، دیوارها با طاق‌های زیبا پوشش داده شده‌اند که باعث شده سطح دومِ پل، کاملا مسقف باشد.

4- مدرسه خان شیراز از آثار معماری اصفهانی

مدرسه خان در قرن یازده هجری در شهر شیراز ساخته شد. این مدرسه توسط الله ‌وردی خان گرجی و پسرش امام قلی خان ساخته شده است. معماری این سازه از نوع چهار ایوانی و فاقد گنبد و مناره است. تا قبل از حگومت کریم خان زند، دو گلدسته بلند آجری با تزئينات و کاشی کاری مُفصل، در ضلع غربی مدرسه وجود داشت. اما این گلدسته‌ها به دلیل مسلط بودن بر ارگ حکومتی کریم خان زند، در دوره زندیه ویران شدند.

مدرسه خان شیراز در روزهای اوج خود، دارای صد حجره برای اقامت صد طلبه و چهار باغ در چهار طرف خود برای تفریح آن‌ها بوده است. سقف مدرسه با کاشی کاری‌هایی مشابه با مسجد شیخ لطف الله تزئين گردیده. در حاشیه سقف آیات قرآنی با خط ثلث عالی وجود دارد. نکته جالب در ساخت این مدرسه، تناسب تعداد بسیاری از اجزای آن مانند حجره‌ها، مدرس‌ها و راهروها با اعداد مقدس است. برای مثال، ۵ مدرس (مکان تدریس) و ۱۲ راهرو دارد که عدد 5 به پنج تن و عدد دوازده به ۱۲ امام اشاره دارد.