معماری بیزانسی که با عنوان معماری روم شرقی نیز شناخته می‌شود، سبکی است با گنبدهای فراوان و مرتفع و پنجره‌های بلند که از موزاییک برای تزئین نمای آن استفاده می‌شود. تاریخچۀ پیدایش و استفاده از این سبک به سال 313 میلادی، مصادف با فرمانروایی کنسانتین در روم شرقی برمی‌گردد. ظهور این سبک در ایران با حکومت ساسانیان مصادف است. القای حس ثروت و قدرت نسبت به صاحبان بناهای معماری بیزانسی، از مهمترین ویژگی‌ها و شاخصه‌های این شیوۀ معماری است. سنمار، آنتیمیوس، تردات و ایزیدور از معمارن مشهور سبک بیزانسی هستند. مسجد ایاصوفیه در ترکیه، کلیسای ایا ایرینی و قلعۀ آنگلو کاسترو از بناهای معروف معماری روم شرقی محسوب می‌شوند. شیوۀ معماری روم شرقی، نسبت به سایر سبک‌ها، دورۀ طولانی‌تری را در بر گرفت. سقوط قسطنطنیه در سال 1453 میلادی، زمینه افول این سبک را مهیا کرد؛ هر چند هنوز هم در ساخت کلیساها، الهام بخش ذهن معماران است.
معماری بیزانسی یکی از بزرگترین سبک های معماری جهان است که بیش از هزار سال در بخش قابل توجهی از سرزمین‌های شرقی و غربی برای ساخت بناهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت. ریشه و محل پیدایش این سبک در کشور روم شرقی بود؛ به همین خاطر، با نام سبک معماری روم شرقی هم شناخته می‌شود. این شیوه معماری در میان سایر سبک‌های جهانی از دوام و طول عمر بیشتری برخوردار بوده است. طوری که از قرن ۴ تا ۱۵ میلادی، سبک غالب معماری در امپراطوری روم شرقی محسوب می‌شد.
سبک معماری بیزانسی از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است. ویژگی‌هایی به راحتی آن را از سایر شیوه‌ها متمایز می‌سازند. وجود گنبدهای فراوان و مرتفع در بنا، پنجره‌های زیاد و با ارتفاع بلند و استفاده از موزاییک در برای دکور ساختمان‌ها برخی از مهمترین ویژگی‌های این سبک به شمار می‌آيند. آغاز این شیوه معماری به زمان فرمانروایی کنسانتین برمی‌گردد که در سال ۳۱۳ میلادی مسیحی شدن خود را اعلام کرد. در همین راستا، تاثیر مذهب به خوبی در این سبک معماری قابل مشاهده بوده و حتی فاخرترین آثار معماری بیزانسی را می‌توان به کلیساها و باسیلیکاها نسبت داد.
این شیوه معماری به سبکی گفته می‌شود که از سال ۳۳۰ میلادی آغاز و تا سال ۱۴۵۳ یعنی زمان سقوط کنستانتینویپول برای ساخت بناهای مختلف در حوزه امپراطوری روم شرقی مورد استفاده قرار می‌گرفت. با توجه به گسترش حوزه امپراطوری روم، می‌توان تاثیر سبک بیزانسی را در ساختمان‌های موجود در کشورهای زیادی مشاهده کرد. اگر چه این تعداد این بناها در سازه‌های شرقی بیشتر است، اما به وفور در کشورهای غربی یا امپراطوری روم غربی آن زمان هم دیده می‌شوند. این موضوع هم تا حد زیادی به تلاش‌های پادشاه یوستی نیانوس یکم مربوط است.
با وجود این که معماری بیزانسی در طول بیش از ۱۰۰۰ سال یعنی بین قرون ۴ تا ۱۵ میلادی سبک غالب ساخت و ساز در حوزه امپراطوری روم و به‌خصوص روم شرقی بود، اما می‌توان آن را به دوره‌های مختلفی تقسیم بندی کرد. تاثیر هر یک از این دوره‌ها در شکوفایی و رونق سبک بیزانسی هم متفاوت بوده است. با این حال، دو دوره تاریخی تاثیری مهمتری در ایجاد و رونق این سبک داشته اند که شامل زمان حکومت پادشاه کنستانتین و پادشاه ژوستین یا همان یوستی نیانوس یکم می‌باشند. افول و پایان این سبک یعنی زمان سقوط قسطنطنیه هم بازه مهم تاریخی دیگر برای سبک معماری بیزانسی محسوب می‌شود.
معماری روم شرقی ویژگی‌های منحصری دارد. ویژگی‌هایی که شناخت ساختمان‌های ایجاد شده با این سبک را برای مخاطب آسان می‌کند. وجود گنبدهای فراوان در بنا، کشیدگی و ارتفاع گنبد، پنجره‌های فراوان و مرتفع، توجه به جزئیات، استفاده از موزاییک برای دکور ساختمان‌ها و تجملات فراوان در ساخت جزئیات تعدادی از مهمترین ویژگی‌های سبک معماری بیزانسی می‌باشند. در واقع، ساختمان های بیزانسی، این ذهنیت را ایجاد می‌کرد که شخصی ثروتمند و قدرتمند در آنجا زندگی می‌کند. دیگر ویژگی‌های مهم معماری روم شرقی در ادامه بیان شده است.
با انتخاب شهر بیزانتیوم به عنوان مرکز امپراطوری روم شرقی توسط امپراطور بزرگ کنستانتین، تحولات زیادی در این شهر انجام گرفت. کنستانتین با استفاده از شیوه معماری بیزانسی شهر بیزانتیوم را بازسازی کرده و نام آن را به کنستانتینوپول یا قسطنطیه تغییر داد. به این ترتیب، قسطنطنیه یا استانبول امروزی به محل گردهمایی هنرمندان شرق و غرب جهان تبدی شد. بناها و ساختمان‌های ایجاد شده در این شهر یک سری مشخصات ظاهری دارند که ثمره تکنیک‌های به روز استفاده شده توسط مهندسین معمار آن روزگار بوده است. به طور کلی، ساختمان‌های این سبک را می‌توان بر اساس چند جنبه مختلف یعنی هندسی، هنری و زمانی دسته بندی کرد.
شهر کنستانتینوپول یا قسطنطنیه پس از بازسازی در زمان امپراطور کنستانتین به سبک معماری بیزانسی شامل سه بخش و مولفه اصلی بود. خیابان‌های با طاق ضربی، ساختمان‌های مذهبی و بناهای با شکوه برای امپراطوران همان مولفه‌های چشم گیر در شهر جدید و بازسازی شده بیزانتیوم محسوب می‌شوند. در این میان، ساختمان‌های مذهبی از اهمیت بیشتری برخوردار بودند. این بناهای مهم در شیوه بیزانسی به سه شکل مختلف شامل کلیسا، باسیلیکا و ترکیبی از این دو ایجاد می‌شد.
ساختمان‌های ایجاد شده به سبک بیزانسی از نظر دکور و تزئینات به دو دسته مختلف تقسیم می‌شوند:
این دسته‌بندی عمدتا بر اساس مصالح مورد استفاده جهت دکوراسیون و هنر به کار گرفته شده، انجام می‌گیرد.
ساختمان‌های این شیوه معماری را می‌توان از نظر دوره زمانی هم به چند دسته مختلف تقسیم بندی نمود. در واقع با توجه به حزب حاکم و اهمیت مذهب در هر دوره، شرایط مختلفی بر امپرطوری روم شرقی حاکم بود. در نتیجه، آثار معماری با ظواهر مختلفی ایجاد می‌شدند. سازه‌های سبک بیزانسی از نظر بعد زمانی به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند:
دوران ظهور و شکوفایی معماری به سبک بیزانسی در امپراطوری روم شرقی با حکومت ساسانیان در ایران همراه بود. ساسانیان از قدرتمندترین و بزرگترین امپراطوری‌های محسوب می‌شدند و سبک معماری خاص خود را داشتند. سبک معماری ساسانی که در آن زمان، اغلب برای ساخت بناها در ایران استفاده می‌شد. از طرف دیگر، جنگ‌ها و تقابل‌هایی که از زمان اشکانیان بین ایران و روم وجود داشت، در زمان ساسانیان هم ادامه پیدا کرده بود. از این رو فرصتی برای ورود فرهنگ رومی و شیوه معماری بیزانسی به ایران وجود نداشت.
پس از سقوط امپراطوری ساسانی به دست اعراب هم برای ساخت بناهای مختلف از شیوه‌های معماری اسلامی استفاده شد. این موضوع باعث شد تا باز هم شرایط لازم جهت استفاده از سبک بیزانسی برای ایجاد ساختمان‌های مختلف در ایران فراهم نشود. در واقع، مذهب ایران در زمان استفاده از این شیوه معماری در امپراطوری شرقی، به ترتیب زرتشتی و اسلام بود. به همین دلیل، فرصتی جهت خودنمایی و ظهور این روش معماری به عنوان نماد مسیحیت وجود نداشت. بنابراین، اثر برجسته و خاصی به شیوه روم شرقی در ایران ایجاد نشد یا در صورت ایجاد برخی بناهای محدود، اثری از آن‌ها باقی نمانده است.
با توجه به دوره زمانی وسیع استفاده از سبک معماری بیزانسی در امپراطوری روم شرقی، معماران زیادی در این زمینه فعالیت داشته و به خلق آثار پرداخته‌اند. با این حال، برخی از این معماران به واسطه اهمیت بنایی که طراحی و ایجاد کرده‌‌اند، از شهرت بیشتری برخوردارند. تعدادی از مهمترین معماران این شیوه در ادامه معرفی شده است.
آنتیمیوس (Anthemius) یک یونانی اهل تراللس بود. او به عنوان مهندس و معمار در شهر کنستانتینوپول پایتخت امپراطوری روم شرقی کار می‌کرد. آنتیمیوس که بین سال‌های ۴۷۴ تا ۵۳۳ یا ۵۳۸ زندگی می‌کرده است، به همراه ایزودور کلیسای ایاصوفیه را برای ژوستین یکم طراحی کردند. با وجود این که آنتیمیوس در اوایل اجرای این پروژه درگذشت، اما اغلب شهرت وی در معماری مربوط به طراحی همین اثر برجسته معماری بیزانسی، یعنی کلیسای ایاصوفیه است.
جورج سینادنوس آستراس (George Synadenos Astras) بین سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۶۶ میلادی یکی از مقامات بیزانسی و فرماندار استانی بود. در سال ۱۳۵۴ با داشتن مقام مگا استراتوپدارک، تعمیرات کلیسای ایاصوفیه به وی سپرده شد.
سحر کوه فر
لیسانس زمین‌شناسی کاربردی، ارشد پترولوژی، سئوکار، نویسنده محتوای وبسایت؛ دارای مقالات تخصصی کنفرانسی و علمی - پژوهشی در زمینۀ زئولیت. علاقه‌مند به سنگ‌ها، فلزات، نفت و گاز و ژنز آن‌ها در زمین و روش‌های اکتشاف آن‌ها؛ حامی زمین و محیط زیست...